कविताः दुई किनारा

 दुई किनारा 

साँझको शीरमाथि

जुन ढकमक्क फुलेर त्यसैको सुवासले

यो मन त्यसै त्यसै मादक भएको बेला

तिमी आएको भए कति जाति हुन्थ्यो !!

 

आकाशको शरदीय बगैंचामा गम्किएर

झुलेको त्यो जुनसँग

त्यसैको मोहनी मुस्कानसँग लट्ठ परेर

शीतल बतासको मुलयाम डोरीले लिङ्गे पिङ हालेर

तिमी र म,  

पालै पालो, उठ्दै बस्दै, पिङ मच्चाउदै

अल्हादित बन्न

कल्पनातीत भैरेहको बैंसालु बेलामा

तिमी आउनु पर्थ्यौ नि !!

 

तिमीलाई कसले भन्यो,

आकाशको बगैंचा मात्र सुन्दर हुन्छ भनेर ?

धर्तीमै ढकमक्क फुले पनि लजाएर बस्ने,

पुतलीहरुसँग लुकामारी खेल्ने,

जिस्किदै, जिस्किदै, खिलखिलाउदै,

कोपिलाहरुलाई आफूप्रति ईर्श्या जगाउदै

यतै कतै आउदै गरेकी

तिमीलाई नै सम्झिरहेको थिएँ म

तिमी त्यतिखेरै आउनुपर्थ्यो नि !!

 

आउन त आयौ नि तिमी, तर !

कस्तो असमयमा, कस्तो सङ्कटमा !!

जतिबेला म -

उज्यालोको खोजीमा भौतारिदै, भौतारिदै,

रापिलो तेजपुञ्जतर्फ एकोहोरिदै थिएँ ।

सोचें-

त्यो खोजमा साथ दिनेछौ,

मेरो अल्पबुद्धि, अनि तिम्रो दुर्भाग्य,

हाम्रो तेज त्यही बिशाल तेजपुञ्जमा विलय भयो,

त्यतिबेला मैले आफ्नो अस्तित्व गुमाउदै थिएँ,

अब तिम्रो अस्तित्व कहाँ खोजु?

 

आउन त आयौ नि तिमी, तर!!

साँझमा जुन फुल्नु अघि,

पा..री डाँडामा रापिलो सूर्यपिण्ड 

सेलाएर, शक्ति क्षिण भई

भोलिका निम्ति शक्ति संचित गर्न घोरिइरहेको थियो,

मेरो हालत पनि त उस्तै थियो कि !!

सोचें- त्यो शक्ति संचयमा साथ दिनेछौ,

तर तिमीले ठान्यौ-

यस्तो दुर्वल कसरी मेरो रक्षार्थ उभिएला ?

त्यतिबेला मलाई कस्तो निरीह पायौ !

तिमी त सान्त्वना दिएर फर्कियौ,

आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्यौ नि, होइन?

हिच्किचायौ नि  होइन, साथ दिन ?

 

सोचेथें जुनझै ढकमक्क फुलेकी तिमी,

आकाशमा फुलेको शरदीय जुनले झै मलाई

अल्हादित बनाउनेछौ, जीवनमा मादकता थप्नेछौ

सोचेथें तिमी र म,

शीतल बतासको मुलयाम डोरीले लिङ्गे पिङ हालेर

पालै पालो उठ्दै बस्दै,पिङ मच्चाउदै

अल्हादित बन्नेछौ- शरदीय साँझको सिरसिर बतासमा ।

 

सबै जुनहरु एकैनाश कहाँ हुदारहेछन र !

सबै जुनले रातमा शीतलता र प्रीत कहाँ पोख्दा रहेछन र !

मेरो त भ्रम यस्तै बसेछ,

संयोगै भनौ-

मैले चाँहदा तिमी आएनौ,

जब आयौ, तिमीले चाहेझै पटक्कै भएन

त्यसैले त आज एउटा नदी बगि..रहेछ,

दुई किनारामा हामीलाई मुकदर्शक बनाएर

 

****

कथा म र मेरो बालसखा

 

म र मेरो बालसखा

 

“कदमका रुखमा बसेर श्रीकृष्ण भगवानले बाँसुरी बजाउँदा गाईहरू ठाडा ठाडा कान बनाउथें । कतिपय गाई त चर्नै बिर्सिएर एकोहोरो हुन्थे र त्यो बाँसुरीको धुनले गोपिनीहरू लट्ठै पर्थे । अझ राधा त बाँसुरीको धुनले तानिदै तानिदै कृष्णजिको अङ्गालो मै बेरिन आइपुग्थिन । उनी भन्थिन- तिमीले फुकेको बाँसुरी त मेरो ओठ नै जस्तो लाग्यो । सुन त कृष्ण ! त्यो धुनमा मै त बजिरेहेकी छु ।” कृष्णलीलाको यस्ता अनेकन् अद्भुत र तिलस्मी कथा सुन्दा म आँफूलाई नै श्रीकृष्ण सम्झन्थें र अमलाको रुखमा चढेर झन् झन् जोडले बाँसुरी बजाउथें । गोठाला जाँदा जाँदै सानैदेखि मैले बासुरी बजाउन जानेको थिएँ ।  

बाल्यकालमा गाई र बाख्राहरू चराउने क्रममा शीतलमा बसेर आमाका मुखबाट यस्ता कथा सुन्दा सुन्दा मलाई आफू पनि ब्रतबन्ध पश्चात विद्या आर्जनका निमित्त वृन्दाबन जाने भूत सवार भएको थियो, जसरी कृष्ण र बलरामलाई गोकुलबाट विद्या आर्जनका निमित्त वृन्दाबन पठाइएको थियो । स्कूल छुट्टीका दिन खेत खलियानमा गाई बस्तु चराउने, खेति पातिको काममा बा आमालाई सघाउने नै हाम्रो दिनचर्या थियो ।

यस्तैमा एक दिन मेरो ब्रतबन्ध गर्ने दिन पनि आयो र आमाले सुनाएको कथामा झैं म पनि विद्याध्ययनका लागि जाने भएँ । पढिरेहको गाउँको विद्यालयलाई छोडेर । कथामा श्री कृष्ण र बलरामलाई गोकुलबाट वृन्दाबन पठाइएको थियो तर म भने नजिकैको मन्दिरको गुरुकुलमा बसी संस्कृत  शिक्षा  पढ्ने भएँ । मेरा लागि यो नै प्रारम्भिक वृन्दाबन थियो । कनकाइ नदीको पश्चिम पट्टि रहेको कृष्ण मन्दिरको गुरुकूल नै मेरो लागि वृन्दाबन थियो जहाँ रहेर मैले श्रीमद्भागवतगीता, विष्णु सहश्रनामस्तोत्र, सप्तसति चण्डि, रूद्री लगायत धार्मिक किताबहरू पढ्न सिक्दथे । मन्दिर र गुरुकूलमा स्थापित नियमहरू बाहिर भन्दा केही अलग र हाम्रो परिवारमा गरिने अभ्याससँग केही मिल्दा जुल्दा पनि थिए । विहानको नित्य कर्म पश्चात गुरु आउनु हुन्थ्यो । हामी सबै विद्यार्थीहरूको लागि एक एक नयाँ पाठ प्रदान गर्नु हुन्थ्यो । हामी अघिल्लो दिन आफूलाई दिइएको पाठ गुरूलाई सुनाउथ्यौं । त्यो  त्यहाँको सिकाइ परम्परा थियो ।   

दिउसो फुर्सतमा आश्रमका गाईहरू लिएर हामी खोला किनारमा चराउन जान्थ्यौं । गाईहरू काँस र दुबोको हरियो चौरमा दाह्रा दलेर चर्न थाल्थे भने हामीहरू कन्काई नदीमा थकाइ लागुन्जेल पौडी खेल्ने गर्थ्यौ । थकाई मार्न छेउका ढुङ्गामा, चौर तथा पीपलका वृक्षमुनी सुस्ताउने गर्थ्यौ । बाल्यकालको यो दिनचर्या र बालक्रिडा अहिलेको व्यस्त जीवनमा कति अपेक्षित सँगसँगै  कति दुर्लभ छ – अहिले सोच्ने गर्छु । पहाडलाई छेडेर तराई झरेको माई नदीले दोमुखामा तराई टेक्ने बित्तिकै नयाँ नाम पाइहाल्छ –कनकाईको रुपमा । चुरे पहाडको हरियो बनलाई छिचोलेर बगेकी माई भगवती नै हाम्रो लागि आमाले कथा गर्नु भएको गंगा थिइन् जो ऋषिकेषमा आइपुगेपछि आफ्नो बेग थामेर सुस्तसँग बग्ने गर्छिन् । त्यही माई भगवतीको चरणमा विभिन्न बाल सखाहरूसँग खेल्दै र उफ्रदै मेरो प्रारम्भिक विद्याध्ययनको कार्य सम्पन्न भएको थियो ।

यस्तैमा एक दिन पहाडबाट एक जना भाइ मेरै जस्तो उद्देश्य बोकेर मन्दिरमा आइपुग्यो । उसको नाम बलराम रहेछ । हामी कृष्ण र बलराम दाजुभाइ भयौ । कृष्णकै कथामा जस्तो । फरक कति भने कथामा कृष्ण भाइ र बलराम दाइ थिए । यहाँ त्यसको ठिक बिपरित, साथमा गोपिनीहरू पनि थिएनन् । राधा त अझ परको कुरा । जे जस्तो भए पनि म भने आमाले सानोमा सुनाएको कृष्णलीलाको कृष्ण नै आफूलाई सम्झन्थें । त्यसै गरी गाई चराउन जान्थें । त्यसै गरी बाँसुरी बजाउँथें । त्यसै गरी नदी किनारामा खेल्थें । त्यसै गरी पौडी खेल्थें । हुँदा हुँदा कथाकै जस्तो अब बलराम पनि आइपुगेको थियो- मेरो बालापनलाई साथ दिन ।

बलराम आए पछि मेरो हैसियत बढेको थियो । उसले मलाई दाजु भन्थ्यो । उसलाई मैले त्यस स्थानमा अभिभावकत्व प्रदान गर्नु पर्थ्यो । गुरुकुलको काइदा कानूनबारे सम्झाउने, विहान उठेर गर्ने नित्य कर्मदेखि पाठ पूजा गर्दा, खाना खाँदा, पढ्दा र सन्ध्या आरति लगायत काममा गर्नु पर्ने आचरण अनुशासनका कुराहरू सम्झाउने सिकाउने जिम्मा गुरूहरूले मलाई नै सुम्पिनु भएको थियो । बलराम एक प्रकारले मेरो भाइ तथा साथी दुबै थियो भने उ मलाई दाइ, साथी र गुरु समेतको नजरले हेर्ने गर्थ्यो । केटो मेधावी र तीक्ष्ण बुद्धिको थियो । कहिले काही त गुरुले दिएको  पाठ अधाघण्टामै कण्ठ पारिहाल्थ्यो र मसँग गुनासो गर्थ्यो । दिनमा यति थोरै पढेर कहिले यत्रा यत्रा किताबहरू पार लगाउनु भनेर । कति पटक मैल नै गुरुलाई भनेर एकै दिनमा दुई चोटि पाठ दिन लगाएकोछु । अन्य विद्यार्थीहरूलाई दिने पाठको तुलनामा उसलाई पाँचदेखि दश गुणासम्म पनि बढी चाहिन्थ्यो । उसमा जे कुरा पनि अति चाँडै कण्ठ पार्ने क्षमता थियो भने अक्षरहरू पनि असाध्यै राम्रा थिए ।

बलराम आएको एक सप्ताह जति बितेपछि अर्को सप्ताहन्तमा एकादशी तिथि थियो । गुरु तथा मन्दिरका मठाधीष लगायत ठूला मान्छेहरूले आगामी एकादशीमा नयाँ अगमन भएका बटुकहरूको लागि वैष्णब दीक्षा प्रदान गर्ने भनेर घोषणा गरे । यो थाहा पाए पछि जिज्ञासु बलरामले यस बारेमा थप जान्न चाहेको थियो । सुत्ने बेलामा झुल हाल्दै गर्दा बैष्णब दीक्षाको बारेमा बलरामले मसँग सोधेको थियो । मैले उसको प्रश्नलाई अति स्वभाविक भन्ठानेर “पूजा आजा हुन्छ, अनि दिक्षाको क्रममा बटुकको पाखुरामा शङ्ख चक्रको छाप लगाइन्छ” भन्ने कुरा बताएको थिएँ । उसले थप जिज्ञासा राखेपछि मैले “शङ्ख चक्र कुदिएको सुनको पाताले पाखुरामा डामेर छाप बनाइन्छ” समेत भनेको थिएँ । यसो भन्दा केटो अध्याँरो भएको थियो । “पोल्दैन ?” भनेर सोधेको थियो ।  मैले “त्यस्तो केही हुँदैन, डराउनु पर्दैन” भनेर ढाडस समेत दिएको थिएँ ।

भोलिपल्ट बिहानका राति बलराम आफ्नो कापीमा खे के के कुरा लेखिरहेको थियो । मैले भने थाहा नपाए जस्तो गरें । उसले एक दुई पाना लेखेर कापीको पाना छुट्यायो र पट्याएर गीताको किताब भित्र हाल्यो । यति गरिसकेपछि उ सुरुक्क ओछ्यानमा छिरेर सुत्यो । उ निदाउन नसकेर छटपटाएको देखिन्थ्यो ।बलराम सुतेपछि शौचालय जानको लागि म बाहिर निस्किएँ  । रात अझै केही बाँकी नै थियो । आकाशमा बादलले ढाकेर जुनको धमीलो प्रकाश मात्र आएको थियो । टाढा कतै मेघको गर्जना सुनिदैथियो । लाग्यो - केही दिनमा वर्षा हुनेछ । 

बिहान उठेपछि पनि बलरामले आफूलाई स्वभाविक देखाउने असफल प्रयास गरिरह्यो । उसले जेनतेन नित्य कर्म सिध्यायो । सन्ध्या, समवेत विष्णुसहश्रनामस्तोत्र गायन तथा रामानुज गायन र बेदपाठमा समेत उसले सानो स्वरमा जेनतेन मात्र साथ दियो । जे होस, केटोमा सँधै जस्तो उत्साह छदै थिएन । यो कुरा मैले मात्र थाहा पाए कि ?

गुरुलाई पाठ बुझाए पछि उसले नयाँ पाठ पनि थोरै मात्र लियो । सँधै जसो गाई लिएर खोला किनारमा जाने साथीहरूलाई समेत वास्ता गरेन । खाना खाए पछि उसले मसँग आफू हुलाक गएर आउछु भन्यो । मैले हुलाक त सुरुङ्गामा मात्र छ, गाडी चढेर जानुपर्छ भनेको थिएँ । ऊ मेरो कुरा राम्रो सुन्दै नसुनी बाहिर निस्कियो ।

मन्दिरबाट बाहिर निस्किए पछि ऊ दिनभरी हरायो । हुलाक जान्छु भनी हिडेको केटो  दिनभरी नआउँदा मलाई झन तनाब थपियो । मन्दिरका गुरुहरू तथा साथी भाइ सबै आत्तिने अवस्था भयो । उसको गीताको किताबमा राती लेखेर पट्याएर राखेको पत्र फेला पर्यो । पत्र फेला परेपछि ममा सिमित भएको तनाब सबैको सामूहिक बन्यो । त्यो पत्र सबैले पढ्यौ -

“आदरणीय बुबा तथा आमा,  साष्टाङग ढोग । म यहाँ सञ्चै छु हजुरहरू पनि सञ्चै हुनुहुन्छ भन्ने आशा राखेको छु । खासमा म यहाँ जे पढ्न भनेर आएको थिएँ, मेरो जस्तो किसिमको अपेक्षा थियो त्यस्तो पढाइ त यहाँ दशांश पनि हुदैन ।  म त घर नै आँउछु ।  गाई भैंसी चराएर र बा आमालाई सघाउदै भए पनि अरुले पढेको विद्या नै पढ्छु ।  दैनिक सातवटा किताबका सातवटा पाठ पढ्ने मान्छेलाई यहाँ दुई श्लोक कण्ठ पार्न दिन्छन् र गाई हेर्न पठाउँछन् । यहाँ बसेर त म पण्डित होइन हली, गोठालो हुन्छु होला । ... ... ....” 

पत्रमा अरु पनि गन्थन मन्थन धेरै लेखेको थियो । सबै कुरा सम्झन पनि सकिएन । तर आफूले लेखिसकेको चिठी नलिई कन ऊ किन हुलाक गयो त ? के यो चिट्ठी पठाउनलाई भन्दा पनि हामीलाई संकेत गर्न मात्र लेखिएको थियो त ? यो जिज्ञासा पनि सबैको मनमा रह्यो । के यो चिट्ठी मन्दिर प्रतिको वितृष्णा थियो ? गुरुकुल प्रतिको असन्तुष्टि थियो ? अर्थात उसको अपेक्षा अनुरुपको पढाई गुरुकूलमा थिएन त ? यी प्रश्नहरूले मन्दिरका मठाधिष र आश्रमका गुरुहरू सबैलाई एकपटक सोचमग्न बनायो ।

बैष्णब दीक्षा प्रदान गर्ने प्रक्रियाको बारेमा उसले राखेको जिज्ञासा र मैले भनेको प्रत्युत्तरका सम्बन्धमा कसैलाई भन्नु मलाई उपयुक्त लागेन । किनकि यसो भनेकोमा मलाई ठूला मान्छेहरूले गाली गर्छन भन्ने लाग्यो । मलाई थाहा थियो-  सुनौलो शंख चक्रको तातो डाम पाखुरामा पर्नु भन्दा अघि ऊ उम्कन खोज्दै थियो । आफूलाई आइपर्ने सम्भावित दुर्घटनासँग ऊ जोगिन खोज्दै थियो ।

साँझमा सिमसिम पानी पर्न थाले पछि भिज्दै बलराम मन्दिरमा प्रवेश गर्यो । एक किसिमले बलरामलाई देखेपछि सबै हर्षित बने । सबै भन्दा खुसी त्यो मन्दिरमा म नै भएँ भन्दा फरक पर्दैन । उसले लेखेको चिट्ठी, हुलाक जान्छु भनेर दिनभरी हराएको प्रसङ्ग, सबै कुराहरू उसलाई सोधियो । गुरुहरूले पनि सोधे । ऊ मरिगए बोले पो ! आँखाभरी आँशु पारेर पिल पिल गरिरह्यो । बेलुकाको खाना पनि जुठो मात्र लगाएर छोड्यो ।

सुत्ने बेलामा उसले मलाई आफू घर जान चाहेको कुरा बतायो । जसरी पनि घर पठाइदिनू भनेर फेरि पिलपिलायो । मैले पनि उसलाई आश्वासन दिएँ । भोली पल्ट आश्रमका गुरुहरूलाई भने पछि उसको घरमा सम्पर्क भयो । उसलाई घरसम्म पुर्याइदिने भनेर हामीले एकजना आफन्तको जिम्मा लगायौं ।

आमाले म सानो  छदाँ भनेको कथामा “श्रीकृष्णलाई बलरामले महाभारत युद्धको विषयमा मतान्तर भएकाले साथ दिएनन् र आफ्नो आफ्नो बाटो लागे । कृष्ण युद्धमा व्यस्त भए, बलराम आफ्नै राज्यमा राजकाज गर्न व्यस्त बने ।” भन्नु भएको थियो । मेरो जीवनमा भेटिएका बलराम मेरै कारणले आफ्नो लक्ष्य नै छोडेर अर्कैतर्फ लाग्यो । उसले पनि आफू भित्रको स्वधर्म मर्न दिएन नै होला, महाभारतको बलरामले जस्तै । त्यसपछि मैले पनि आफ्नै खालको युद्ध लडिरहें । महाभारतमा कृष्णका पक्षले जितेको भन्ने प्रष्ट घोषणा गरे जस्तो त्यो युद्ध मैले वा मेरा पक्षले जितेको हो वा हारेको हो अझैसम्म छुट्याउन सकेको छैन । बलरामले यसपछि के कस्तो शिक्षा लियो ? आधुनिक शिक्षा पढेर के कति प्रगति गर्यो वा गरेन ? मेरो भाइ बलराम अहिले कहाँ के गर्दै होला ? मेरो मनमा यी प्रश्नहरूले राम्रैसँग डेरा जमाएका छन् ।    

 

        

कथा अन्तिम झुट

 

अन्तिम झुट

धेरै पछि गाउँ जाने मौका पर्‍यो । बिहानको खाना खाएर सदरमुकामबाट हिडेका थियौं हामी दुई भाइ- मोटरसाइकलमा । आफूँ पछाडिको सिटको यात्री । यात्राको साथी भने पनि सारथी भने पनि होम सर थिए । हामी स्कूल पढ्दा ताका ५ देखि ६ घण्टामा पैदलै हिडेर पार लगाउने गरेको त्यो बाटो मोटर साइकलमा यत्रा गर्दा पनि हामीलाई दुई घण्टा भन्दा बढी लागिसकेको थियो । गाउँको धुले बाटो भएकोले हामी दुबै नचिनिने अवस्थामा पुगिसकेका थियौं । होम सरलाई लिएर म आफ्नो होम जाँदै थिएँ धेर पछि ।

घर पुग्ने बेलमा मूल बाटोबाट ओरालो ताक्दै गर्दा तुलबहादुर काका भेटिए । उनको घर त्यहीं दुई कान्ला माथि थियो । उनी गाउँभरीका लुगा सिलाउथें ।लुगा सिलाइदिए बापत काकालाई परिवार सङ्ख्या अनुसार गाउँलेहरुले बालीको रुपमा कही पाथि धान, मकै आदि दिन्थे । यसैको सङ्कलनबाट तुलबहादुर काकाको परिवार पालिएको थियो । तुलबहादुरको सीप यति थियो कि दौरा सुरुवाल सिलाउनेमा जिल्ला भरिका मान्छे हरुमा एक नम्बरमा गनिन्थे । त्यही भएर होला बजारका कपडा व्यापारी कैयाँहरुको मुखमा उखानै झुण्डिएको थियो- “कोट प्यान्ट मधेशी कालिगढलाई, दौरासुरुवाल तुलबहादुर दमाइलाई” ।

मूल सडकबाट ओरालो मोटरसाइकल लैजान अलि गाह्रो पर्थ्यो हामी जस्तालाई । भरखर खनेको बाटो, त्यसमाथि बर्खाभरी ट्याक्टर र पानीको भेलले खोलेर खाल्डै खाल्डा परेको । त्यही भएर हामी मूल सडकमै ओर्लियौं। मोटर साइकल सडक छेउमा पार्क गर्दै गर्दा भेट भएको थियो तुलबहादुर काकासँग ।

“जदौं नानी, । आज कसरी सम्झनुभो, आफ्नै गाउँ टेक्नलाई ?” मलाई देख्ने बित्तिकै उनले आफ्नो परम्परागत अभिवादन गरिहाले । उनले आफूलाई तल्लो जातिको ठानेर हतार हतार बाहुनको छोरालाई गरेको अभिवादन मलाई चित्त बुझेकै थिएन । मैले उनको कुरा नसुने झैं गरेर बोल्न शुरु गरें ।

“काका नमस्कार ।”

बुढाले दुई कारणले मेरो नमस्कार फर्काएनन् । पहिलो, उनले आफूले नै पहिले “जदौं” भनिसकेका थिए । दोस्रो, नमस्कार आफू भन्दा सानाले गर्ने र ठूलाले फर्काउने भन्ने आम धारणा छ । बिचरा तुलबहादुर काका आफूलाई सँधै निच र हीन सम्झन्छन् । वास्तविक रुपमा समाजले दलित बनाएको छ- तुलबहादुर काकाहरुलाई । हुन पनि उनलाई अगाडि पर्दा मात्रै साइनो लगाउने र कन्ना पछाडि भने तुले दमाई भनेर हियाएर बोल्ने मानिसको बाहुल्यता छ गाउँमा । माओबादीले दलितलाई  खाना पकाउन लगाएर गाउँका पण्डित पुरेत लगायत भेला गराई भोज खुवाएपछि दलित युवाहरु भने गाउँमा उत्साहित भएका छन् । क्षेत्री बाहुनहरुसँग शीरठाडो गरेर बोल्छन् । तर पुराना पुस्ताका मानिसहरुलाई भने अझै हामी सानै जातका हौं भन्ने धारणा यथावत छ । 

“के छ काका तपाईंहरुको खबर, सञ्चै हुनुहुन्छ नि ? अनि गाउँघर तिर के कस्तो छ ?” मैले सबैको खबर एकमुष्टमा सोधें ।

“के हुनु र नानी, गाउँघर सबै सुनसान भैगयो । गाउँ तिरको खेत बारी आधा भन्दा धेरै बाँझिई सक्यो । खेत बाँझिए पछि हामी पनि बाली उठाउन कहाँ जाने ?  मान्छे नभएपछि बाली नै कसले दिने ? हाम्रो पनि अब त उपाय सकियो नानी ।” मैले जस्तै बुढाले पनि निकै लामो खबर एकै खेपमा पोखे  ।

मेरा बाभन्दा एक वर्ष मात्र कान्छा तुलबहादुर काका आफ्नो उमेर भन्दा धेरै नै बुढा देखिएका थिए । पन्ध्रदिन भन्दा बढीको सेता दाह्रीले उनको चाउरिएको अनुहार ढाकिएको थियो । बेतको घुमाउने लठ्ठी हातैमा थियो । अनुहारको पसिना हेर्दा तल्लो गाँउ तिरबाट भर्खरै उक्लिएका जस्ता देखिन्थे । आफ्नो कुरा भन्दै भन्दै उनी घर तिर उक्लिन थाले । मलाई यिनको हीनता बोधमा अलिकति मलम लगाउन मन लाग्यो ।  होम सर तिर हेरेर भनें –

“जाऊँ बुढाको घरमा गएर पानी सानी खाउँ । बुढासँग एक छिन गफ्फिनु पर्छ ।”

हामीलाई पनि कुनै हतारो थिएन । त्यसैले काकाको पछि लाग्यौं । हामी आउछौं होला भन्ने त काकाले सोचेकै थिएनन् । आँगनमा पुगेर पछाडि फर्किएर हेर्दा बल्ल हामीलाई देखे ।

“नानीहरु त यतै पो आउनु भयो त ?”

“किन तपाईंको घरमा आउन नहुने हो र ?”

मैले प्रतिप्रश्न गरेपछि बुढाले आँगनको डीलमा रहेको उत्तिसको ठुटा भुईमा गाडेर फल्याक हालिएको लामो बेञ्च देखाउदै बस्न संकेत गरे । हामी दुबै बस्यौं । थकाइ लागेको थियो । बस्न पाएर आनन्द लाग्यो । आधा आँगन आल्चाको छाँयाले छोपेको थियो भने छेउ तिरको आधा भागमा पारिलो घाम थियो । हल्का सिरसिरे बतासले पहाडी हिँउदलाई साथ दिएकै थियो ।

“खै त घरमा अरु देख्दिन । यसो पानीसम्म खान पाए त हुन्थ्यो ।” फेरि थपें ।

अलिकति संकोच र अलिकति अविश्वास मान्दै पिंढीमा बसे । केहि बोलेनन् । उनलाई हामीले ठट्टा गरेको नै लागेको हो कि ?

“होइन हओ काका, केही बोल्नु हुन्न त ? खै त रिना ? अनि दाइ भाउजु कता गए ? साँच्चै तिर्खा लागेर पो मुखै फोरेको त ?” रिना काकाकी नातिनी थिई । रोहित दाइकी छोरी ।

दोस्रो चोटी जिद्दि गरेपछि भने बुढा केहि भन्न बाध्य भए । “साँच्चै पानी खाने र? गाउँ घर हो, अलि अफ्टेरो पर्ला कि ?”

यसो भन्दै गर्दा रिना भरिएको गाग्रो बोकेर आँगनमै झुल्किई । रिनालाई देखेर मैले उसलाई आदेश दिए – “ ए रिना आइपुगिहाली त । लु पानी पनि लिएरै पो !  हाम्रो कुरा सुन्दै थिई कि क्या हो ? अब पानी दे हामीलाई । छोरी नै घरमा भए पछि त, चिया पनि खानैपरो । अब चिया नखाई गइदैन” । त्यति बेर हामी गफगाफ गर्छौ ।

कुनै समय रिनालाई मैले विद्यालयमा पढाएको थिएँ । यस हिसाबले उसको शिक्षक थिएँ । मेरो आदेश नमान्नु उसको लागि असम्भव जस्तै थियो । उसले पिढीमै गाग्रो राखेर अभिवादनको औपचारिकता पूरा गरी । केही थप संकेत पाइन्छ कि भनेर हजुरबाका मूख तिर हेरी । हजुरबा यतिखेर निरपेक्ष देखिए । उसले भित्रबाट दुई वटा स्टिलका गिलास बोकेर आई र गाग्राको पानी सारेर हामीलाई दिई ।

आँतै सरर भिज्ने पहाडको जरुवाको पानी । है सर ? धन्न यी नानी आइन्, नत्र काकाले हामीलाई पानी  पनि नदिने हेनछन् ।”  होम सरले पानी र नानी दुबैलाई एकै पटक बखाने । उनी तराई मै जन्मी हुर्की गरेको हुनाले पहाडको चिसो पानीको संधै प्रशंसा गर्छन् ।

“होइन अनि अझै ढुङ्गे धाराबाटै बोक्नुपर्छ?” गाउँमा खानेपानीको योजनाले घर घरमा धारा जडान गरिदिएको मलाई थाहा थियो । रिनाले गाग्रामा पानी लिएर आएको विषयप्रति म जिज्ञासु बनें ।

“होइन सर, पिउनको लागि चैं ढुङ्गेधाराको नै ल्याउछौ । ढुङ्गेधाराको चिसो पानी सिधै पिउन मिल्छ । मीठो पनि छ । तताउनु पनि पर्दैन । धाराको पानी उमालिरहनु पर्छ । को दुःख गरोस ।” रीनाले ढुङ्गेधाराको पानीको मूल्य अभिवृद्धि गरिदिई ।

ढुङ्गेधारा नजिक भएकालाई त मोज छ है ! खानेपानी नजोडिदिएको भा पनि हुने रैछ ।  तिमेरु त डबल बेनिफिटमा पो देखियौ त !”  रिनालाई फुर्क्याउन खोजे । अलिकति आहारिस पनि देखाएँ ।  थपें- “अब जाउँ,  चिया बनाऊ । चिया नखाई कता गईहाल्नु र ?”

ऊ प्रतिउत्तर नगरी घर भित्र छिरी । साथमा पिंढीमा राखेको गाग्रो लिएरै गई । आँगनमा हामी तीन जना भयौं । गफगाफका लागि ।

काकाको संकोच हामीले पानी खाएर रिनालाई चियाको आदेश गरिसक्दा घटिसकेको थियो । मैले दाई भाउजुको बारेमा फेरि सोधें ।

काका अझै उदास देखिए। दाइको बारेमा भन्नु पर्ने नै भयो । यस्तै सोचे होलान् । केही क्षण रोकिएर भन्न लागे ।

-“फेरि अर्को जागिर थालिरछ तिम्रा दाइले ।....”

म गाउँमा छदै प्रहरी हवल्दारबाट अवकाश भएका रोहित दाइ । उनले के नयाँ जागिर शुरु गरेछन् त । कँही सेक्युरिटी गार्डको काम पो पाए कि !  मैले यस्तै केहि सम्झिएको थिएँ ।अनि थप जिज्ञासा राखें ।

“कहाँ को जागिर हुनु नि नानि ! तारिक थाम्न गएको छ अदालत । त्यसलाई दशा लाग्या नि, ऊ बेलै । खुब दमाईको कोखमा जन्मेर भान्से बाहुनको जागिर खानु पर्ने !.....” उनले क्रमशः बेलि विस्तार लगाउदै गए । हामी सुन्दै गयौं ।

एक जना पुलिसको ठूला हाकिमले रोहितलाई लाङ्ग्रीको काम गर्ने गरी लिएर गएका रहेछन् । बहुदल आए ताका । उनले नै प्रहरी व्यारेकमा “आफ्नो नाम रोहित दर्जी नभन्नू,  रोहित दोर्जे भन्नू” भनेर सिकाएका रहेछन् । बिचरा रोहित दाइले आफूलाई रोहित दोर्जे भन्दै चिनाएर नै जागिर शुरु गरेका रहेछन् । एक झुठ छिपाउन सय झुठ ढाट्नु पर्छ भनिन्छ । उनले प्रहरी किताबखानाको अभिलेख समेत रोहित दोर्जे नै लेखाएका रहेछन् । उसताका उनको नागरिकता पनि मागिएनछ वा पछि पेश गर्ने शर्तमा अभिलेख मात्र पठाइयो । त्यति खेरकै प्रहरी कर्मचारीहरुले जानून । यसै गरी देशभरी घुमी घुमी कयौ ठाउँमा जागिर खाएछन् रोहितले । बीचमा बढुवा पनि भए । १८ वर्षमा पेन्सन पाक्यो । पेन्सन पाकेपछि जागिर छोड्नलाई अवकाश पत्र बनाउदा नागरिकताको प्रमाण पत्र त पेश गर्नु पर्यो । नागरिकता जागिर खानुअघि नै बनाएको । प्रहरी किताबखानाको अभिलेखमा नाम मिल्दैन ।  के गर्ने ? के नगर्ने ? सोच्दा सोच्दै एक दिन आफ्नै नागरिकता ओल्टाइ पल्टाइ हेर्दै थिए । उपाय फुरिहाल्यो । नागरिकता हातले लेखिएको थियो दर्जीलाई मिल्दो मसीले “द” का पछाडि ओकार थपिदिए । ऊ बेलाको हाकिमले सिकाएको जस्तै नाम त भैहाल्यो । तर प्रहरी अभिलेखमा त थर पनि थियो । के फरक पर्छ र, नागरिकतामा नामको पछाडि अझै ठाउँ छदै थियो । थर पनि थपिदिए “लामा” । उसले आफ्नो बाबुको नाम पनि त्यसै गरी मिलाइदिए । अरु त के थियो र नागरिकता अभिलेख बमोजिम भैहाल्यो । पेन्सन पाकिसकेको थियो । अब पेन्सन पट्टा बनाउन त हो, यही सम्झिएर अन्तिम ढाँट उनले राम्रैसँग ढाँटे । उसको पेन्सन पट्टा बन्यो । पट्टा बमोजिमको बैंक खाता खुल्यो ।

जागिर छोड्दा संचय कोष, बिरामी बिदा आदि बापत प्राप्त भएको केही रकम उनको साथमा थियो । त्यसबाट मधेशमा एक टुक्रा घडेरी जोड्नु पर्ला भन्ने सोचेर उनले जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट नागरिकताको प्रतिलिपि लिने बिचार गरे । पहिलाको नागरिकता त बिग्रिसकेको थियो । उनले जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट नागरिकताको प्रतिलिपि लिए । प्रतिलिपिमा नाम सही सलामत थियो । नयाँ प्रतिलिपि प्राप्त भए पछि उनले बिग्रएको पुरानो च्यातिदिएको भए हुन्थ्यो । ढाँटेकै ठाँउमा सही, कुनै दिन काम लाग्ला कि- यस्तै सोचेर दुवै नागरिकता जतन गरेर राखे ।

एक दिन समय यस्तो आयो। कतैबाट प्रहरीमा झोस पोल पर्यो । नजिकका साथी भाइ, परिवार भित्रकै सदस्य वा अन्य को हुन सक्ला र यसको लागि जिम्मेवार ? यो अलग कुरा भयो । प्रहरीले अचानक घर खानतलास गर्दा दुबै नागरिकता एकै ठाउँमा भेटियो । जतनले राखेको ।त्ससपछि मुद्दा चल्यो - नागरिकतामा विवरण थपघट गरेको भनेर । अहिले जिल्ला अदालतमा त्यसैको तारिखमा गएका रहेछन् रोहित दाइ । तुलबहादुर काकाले भनेको रोहितको कहानी यही थियो ।

रीनाले चिया ल्याई । सबैले चुपचाप चिया पियौं । आफ्नो बाबालाई मुद्दा चलाएकोमा रिना असन्तुष्ट देखिन्थी । भन्दैथी – “बीस वर्ष त्यहीं कति दुःख गर्नु भो बाबाले, अहिले आएर त्यही प्रहरीले अर्को दुःख दियो । बाबाले आफ्नो नाम नढाटेको भए भान्सेको जागिर दिन्थे त ?  समाजले मान्छे मान्छेमा विभेद गर्ने, राज्यले त्यसलाई रोक्न नसक्ने, विभेद गर्नेलाई कुनै कारबाही नहुने । जो होचो उसको मुखमा घोचो !”

“नाम जे भने पनि लेख्ने बेलामा सही नाम नै लेखाएको भा भैहाल्थ्यो नि, दुःख त पाइदैन थ्यो ?” होम सरले रीनालाई सोधी टोपले ।

“मेरो छोराको तेत्रो बुद्धि थियो भने लाङ्ग्रीको जागिर खानु पर्थ्यो होला त नानी?  रीनाको सट्टा तुलबहादुर काकाले हामीलाई प्रतिप्रश्न गरे । “फेरि प्रहरीले आफ्नो छातिमा नाम टाँसेर हिड्नुपर्छ । “रोहीत दर्जी” लेखेको बर्दी लगाएपछि कुन पुलिसले भात खाइदिन्थ्यो ?”

रीनाले गाँउकै स्कूलबाट प्लसटु पास गरेकी थिई । बाठी थिई, अनि बाचाल पनि । भन्दै थिई । “लौ सरकारी कागजात सच्याउनु, थपघट गर्नु त अपराध नै भयो अरे, त्यसो गरेका कारणले समाजलाई, राज्यलाई के कति क्षति भयो वा फाइदा पुग्यो त्यसको लेखाजोखा गर्नुपर्दैन ? हामीलाई वर्षौदेखि अछुत, पानीसम्म पनि नचल्ने भनेर राज्य समेत लागेर विभेद गरेको छ । समाजले बहिस्कार गरेको छ । त्यसैबाट उम्किनलाई एउटा सानो प्रयास त गरेकोहो नि बाबाले । यसबाट राज्याई के क्षति भयो त ? समाज वा कुनै व्यक्तिलाई के हानी गर्यो त ? राज्यलाई गरेको बीस वर्षे सेवाको पुरस्कार बाबाले थाप्दै हुनुहुन्छ अहिले” ।

रीनाले उठाएको गम्भीर सवाल सुनेर मैले प्रसङ्ग मोडें, “तैले पढाइ कहाँ पुर्याइस, नानि?”

-          “धरानमा बी ए एलएल बी पढ्दैछु सर । अहिले तेस्रो वर्ष हो” ।

मलाई रीनाको पढाइ देखेर औधी खुसी लाग्यो। भनें- “स्याबास ।साह्रै ठीक पढाइ पढ्दै रहेछौ । मेहेनत गर्न नछोड्नू ।”  

चिया खाइसकिएको थियो । रोहितको विषयमा अझै गफ त गर्ने मन थियो । मोटामोटी थाहा भने पाइएको थियो ।  हामीलाई घर तिर झर्नु पनि छदैथियो । रीनाले अपराधलाई व्याख्या गरेको फरक तरिका मेरो मानस्पटलमा घुमिरह्यो । यही विषयमा सोच्दै हामी काका र रिनासँग बिदा भई घर तिर लाग्यौं ।

राज्यले गर्नु भनेको नगर्ने र नगर्नु भनेको गर्ने कार्य नै अपराध हो भनेर कति पढियो ।  कानूनमा उल्लेख गरेका अपराधका धेरै सूचि हुन सक्लान । तर कुनै कार्यले समाजलाई, व्यक्तिलाई र राज्यलाई कुनै किसिमको हानी गर्दैन । उल्टो फाइदा नै पुग्छ भने त्यस्तो  अपराधलाई राज्यले किन अपराधको सूचिमा राख्ने त ? यसमा राज्यको विवेक देखिन्छ त ?  विवेक असम्मत कानूनको के उपचार छ? रोहित दाइको सवालले त्यस दिन एउटा गम्भीर प्रश्न खडा गरिदियो ।

धेरै पछि दशैंमा घर जाँदा थाहा भयो । अदालतले सामान्य जरिवाना, तर उनले खाइपाइ आएको पेन्सन पनि नपाउने गरी रोहितको मुद्दा फैसला गरेछ ।

 

लेखः पृथ्वीनारायणः हाम्रो इतिहास

 

(लेख)

पृथ्वी नारायणःहाम्रो इतिहास

-          जनार्दन कट्टेल

हाम्रो देशमा राजनीतिलाई नयाँ फण्डा र नयाँ नाराले तताई राख्ने र सत्ताको भर्‍याङ बनाउने प्रवृत्ति २०४६ को प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनादेखि यता बढ्दो क्रममा देखिएको छ । यस अघि एकीकृत नेपालको शुरुवाती कालदेखि नै दरवार भित्रै हुने गरेका हत्याका शृङ्खला, पर्व, काण्ड जस्ता परम्परागत शक्तिको प्रयोगलाई सत्ता हात पार्ने औजारको रुपमा प्रयोग गरिन्थ्यो भनी जग जाहेर भएकै कुरा हो । चीनका शासक माओले सत्ता बन्दुकको नालबाट मात्र प्राप्त हुन्छ भन्न भ्याए । उनले कुन अर्थले वा प्रसङ्गमा भनेका थिए वा त्यो नै अन्तिम र एक मात्र तरिका थियो वा धेरै तरिका मध्येको एउटा तरिका थियो यो अलग कुरा हो । तर नेपालमा सोही वाक्यांशको पछिल्लो समयमा गलत व्याख्या र प्रयोग समेत गर्ने कोशिष गरियो । एक अर्थमा केही ब्यक्तिहरु र समूहले बन्दुकको नालबाट सत्ता प्राप्त गरे पनि यो परम्पागत मान्यतालाई तोडेर उनीहरु नयाँ प्रवृत्तीलाई नै आत्मसात गर्नेहरुको  भिडमा हेलिएको देखिन्छ ।

इतिहासलाई भूतकालको राजनीति र राजनीतिलाई वर्तमान इतिहासक रूपमा लिने गरिन्छ । (विद्वान Freemanको बिचार) । अझ केही विद्वानले राजनीतिशास्त्रलाई इतिहासको फल र इतिहासलाई राजनीति शास्त्रको जराको रुपमा व्याख्या समेत गरेका छन् । (विद्वान सिलेको बिचार) । तर हाम्रो देशमा न त पछिल्लो राजनीतिले इतिहासलाई जराको रुपमा लियो न त इतिहासको फल लागेर पछिल्लो राजनीति परिपक्व भयो । पछिल्लो समय राजनीतिक फण्डाको प्रयोगमा हाम्रो इतिहास अल्झिएको छ । बि.सं. २००७ देखि २०४६ वा त्यसभन्दा केही वर्षसम्म जनताको मानस्पटलमा सेट भएको मिथक (वा सच्चाई?) लाई विनिर्माण गरी देशका विशेष गरी तल्लो वर्ग, सिमान्तकृत वर्गलाई लक्षित गरी एकोहोरो रुपमा एउटा फण्डा फालियो र त्यसैको बलमा राज्य सत्ताको परम्परागत शक्ति राजसंस्थालाई पाखा लगाइयो । त्यसपछि फण्डा फ्याकेर सत्ता प्राप्ति गर्नेहरुको सायद अभीष्ट पूरा भयो । त्यसपछि देशमा थुप्रै नयाँ साना ठूला राजाहरु निस्किए । यति भने पछि बुझ्नै पर्ने के हो भने त्यो फण्डा भनेको २५० वर्ष भन्दा बढी शासन गरेको राज संस्थाले जनतालाई अन्याय गर्यो । आत्म रतिमा रमायो । देश विकास भन्दा आफ्नो विकास मात्र गर्‍यो । जनताको शोषण गर्यो । यस बिनिर्माणमा सबै भन्दा आलोचित तत्कालिन राजा ज्ञानेन्द्र तथा शुरुवाती राजा पृथ्वी नारायण शाह देखिए । यस लेखमा पृथ्वीनारायण शाहलाई केन्द्रमा राखेर एउटा सानो  बिचार राख्ने जमर्को रहनेछ ।

हामी मध्ये कसैले पृथ्वीनारायण शाहका साना तिना कमजोरीहरु, जो तिल बराबर छन्, लाई पहाड बनाएर नकारात्मक प्रचार गरेर उनी प्रतिको आम आस्था खस्कायौ वा त्यस फण्डाबाट सत्ता प्राप्त गर्यौ वा केही किताब वा लेख बिकाउन सफल भयौं होला, केही आर्थिक जोहो गर्‍यौ होला । त्यसलाई आत्मरति भन्दा केही बढी मानिदैन । यो त आफ्नै बाबुलाई आमाको बलात्कारी भनेर गाली गरे जस्तो मात्र हो । यसबाट आफूलाई लाभ त होला तर दुनियाँले आफूलाई धुन्धुकारी भनेको थाहै पाइदैन । के बाबुप्रति रिस उठ्यो भने बाबु साट्न वा अर्को बाबु खोज्न जाने हो र ? हाम्रो इतिहास नै त्यही छ त, त्यसलाई मुर्खता पूर्ण रुपले थुक्दा हामी सभ्य देखिन्छौ त ?  हामीले हाम्रो इतिहास र इतिहासका अग्रज पुरुषका राम्रा कुरालाई आत्मसात गरी नराम्रा प्रवित्तिलाई नअंगाल्दा हुदैन र ? तर फण्डा प्रवित्तिको हाम्रो राजनीतिक संस्कारले हामीलाई इतिहास थुक्ने, वीर पूर्खालाई सराप्ने, उनीहरुको राम्रो कुराबाट नसिक्ने अनि नराम्रो चै निरन्तरता दिने कुराको  पक्षपोषण पो गरिरहेछ त !!! । यसो भनिरहदा मेरो के आग्रह छ भने- पृथ्वी नारयण शाह कुनै कमजोरी नै नभएका आदर्श राजा थिए भन्ने मात्र पनि मेरो आशय होइन ।

कतिपयको मनमा प्रश्न उठ्न सक्छ, युद्ध वा अन्यायपूर्ण तरिका मात्र थियो त एकीकरणको भनेर । शूरुमै भनियो यो राज्य एकीकरण र सत्ता आरोहणको परम्परागत तरिका नै हो । राज्यको उत्पत्ति भएदेखि संयुक्त राष्ट्रसंघको स्थापना भएसम्म पनि सत्ता प्राप्ति र राज्य विस्तारको लागि युद्ध भन्दा अर्को विकल्प मानिसले वा शासकले जानेकै थिएन । अझ भनौं आविश्कार नै भएको थिएन । के पृथ्वी नारायण शाह आफ्नो समय भन्दा २०० वा सो भन्दा बढी वर्ष पछिको राजनैतिक प्रवृत्ति अपनाउन जान्दथे त ? सफल हुन्थे त ? ठूलो देशको राजा हुने लोभले होस वा जे सुकै उद्देश्यले युद्ध गरेर भए पनि नेपाललाई ठूलो देश बनाउने अभियान नथालेको भए के हामी अहिले नेपाली भएर उनैलाई सराप्न पाउथ्यौ त ?

अझ कसैको मनमा प्रश्न उठ्ला के पृथ्वीनारायण शाहले राज्यको भौगोलिक रुपमा मात्र एकीकरण गरेर सिमान्तकृत वर्गलाई झन पछि पारेर र अझ अत्याचार गरेनन् त भनेर ।  एक पल्ट सम्झौं त, उनले भौगोलिक एकीकरण नगरेको भए हाम्रो देशलाई अंग्रेजले उहिल्यै ईष्ट इन्डिया कम्पनीमा गाभिसकेको हुन्थ्यो होला । अनि हामी अंग्रेजको गुलामी गर्दै उनीहरुको सेवा सुश्रुसामा तल्लो स्तरको कार्य गरी सास अड्याउन बाध्य भइरहेका हुन्थ्यौं होला । हाम्रो आज देखिएको सगरमाथा हिमाल भन्दा अग्लो स्वाभिमान अंग्रेजको जुत्ताको तलुवा मुनि हुन्थ्यो होला । हामी या त आज “भारत माताकी जय” भन्दै दगुरी रहेका हुन्थ्यौ या त हाम्रा प्रधान मन्त्री हुने उम्मेद्वारहरु गोर्खा राज्यको मुख्य मन्त्री हुन ठस ठस गरिरहेका हुन्थे । जे हुन्थे आज जस्तो शीर ठाडो पारेर सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको नागरिकको हैसियतले इतिहासलाई समेत सराप्ने र थुक्न सक्ने औकात र अवसरमा हुदैनथे । 

अझै प्रश्न उठ्छ, परम्परागत इतिहासकारहरुले राजाहरुको मात्र इतिहास लेखिदिए वा उनीहरुलाई लेखाइएन । खोसिएका भनिएका राज्यमा भएका जनता र शासक प्रतिको अत्याचार र पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नै सैनिक र भारदारहरुप्रति गरेको अन्यायको इतिहास लेखिएन भनेर प्रश्न उठ्न सक्छ। यो प्रश्न उठिरहेको पनि छ।  तपाई बिचार गर्नुहोस त, तपाईलाई मन परेको प्रधान मन्त्रीले ल्याएको एउटा ख्याति प्राप्त अभियान/ विकासको आयोजना/ नियुक्ती वा कसैलाई कुनै कार्यका लागि  गरिएको जिम्मेवारी हेरफेर आदिमा एकै समयमा कति बिरोधी वा आलोचक रहन्छन् ? त्यस्तै हो त्यति खेरको अन्याय पनि । प्रत्यक्ष दर्शी कोही थिएन ।भएका मरिसकेका थिए । इतिहासकारहरुले त आफ्नो बुताले जे भेटे, जे सुने वा देखे त्यसैलाई सन्दर्भ सामग्रीको प्रयोग गरेर लेख्ने हो नि, होइन र ? फरक चाँहि कति हो भने उक्त शासक प्रतिको त्यो लेखक/इतिहासकारको अभिवृत्ति (Attitude) कस्तो छ, त्यसमा चाँही अवश्य भर पर्छ । सामान्यतया परम्परागत इतिहासशास्त्रले जित्नेको इतिहास मात्र लेख्छ ।त्यसो त निभेको आगो तापेर अहिले नै पो को हिड्छ र ? 

राष्ट्र निर्माता पृथ्वी नारायण शाहप्रति पछिल्लो समय विकास गरिएका नकारात्मक धारणालाई लिएर यति गन्थन गरिसकेपछि आम पाठकले के बुझ्नु अनिवार्य छ भने यी नकारात्मकता कुनै न कुनै स्वार्थ प्रेरित थिए । त्यत्तिकै कसैले पनि आफ्नो इतिहासलाई थुक्दैन र पुर्खालाई सराप्दैन । समान्यतया जिउदो बाबुसँग पनि अंश खोज्दा बाहेक कोही झगडा गर्दैन भने सभ्य मानिसले पुर्खालाई सराप्दैन । बरु पिण्ड दान गर्छ । हाम्रो हिन्दु परम्परामा त श्राद्ध गर्छ ।

हालै परिवर्तिक जनमतको बलमा पृथ्वीनारायण शाह प्रतिको नकारात्मकता चिर्ने एउटा प्रयास भएको  छ । पृथ्वी जयन्तीलाई राष्ट्रिय एकता दिवसको रुपमा मनाउन देशै भर सार्वजनिक बिदा सरकारले घोषणा गरेको छ । यो राजनीतिको सकारात्मक पाइला हो । हामीले इतिहासबाट सिकेर थप सुधार गर्नै पर्छ । विगतलाई सच्याउन सकिदैन । सच्याउने भनेको वर्तमानमा मेहनत गरेर हामीले हाम्रो आगतलाई नै हो । यसका लागि हामीसँग अग्रजहरुप्रति सम्मान गर्ने ठूलो छाति हुनु पर्छ । दिल तथा दिमागमा सकारात्मकता हुनुपर्छ ।

हाम्रो देशमा हरेक वर्षको सरकारको नीति र कार्यक्रम तथा बजेटमा आधुनिक नेपालको एकीकरण गर्ने राजा पृथ्वी नारायण शाहले आफ्नो दिब्य उपदेश समेत समावेश गरेका केही विषयहरु रहेकै देखिन्छन् । तर तिनीहरुको कार्यान्वयन पक्ष प्राय सँधै नै अलपत्र रहन्छ । केही उदाहरणहरु प्रस्तुत छ-

·         खानी भएको ठाउँमा गाउँ भए पनि गाउँलाई अन्यत्र सार्नुपर्छ र खानी चलाउनुपर्छ । उब्जनी योग्य जमिनमा भएको घर भत्काएर भएपनि त्यहाँ खेतीपाती गर्नुपर्छ ।(बस्ती विकास तथा कृषिको आधुनीकीकरण, जग्गा चक्लाबन्दी, उद्योग स्थापना)

·         मुलुकमा अन्याय हुन कहिल्यै नदिनु (सक्षम निश्पक्ष न्याय व्यवस्था)

·         सिपाही भन्याका तिखारी राख्न्या हुन । (कर्मचारी वृतिविकास र तालिम)

·         जनता मोटाउनु भनेको दरवार बलियो हुनु हो ।(जनताको सशक्तिकरण र सुशासन)

·         सानो दुःखले आर्जेको मुलुक होइन, सबै मिलेर मुलुकको रक्षा गर्नुपर्छ ।(राष्ट्र निर्माणमा सबैको भूमिका छ । सबैले मिलेर यसको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डताको रक्षा गर्नु पर्छ ।)

·         नेपाल दुई ढुंगाबीचको तरुल जस्तै हो, छिमेकीसँग सतर्क रहनु । (सुझवुझ पूर्ण र स्थिर विदेश नीति)

·         घुस लिन्या र दिन्या दुबै राष्ट्रका शत्रु हुन् ।भ्रष्ट्राचार विरुद्धको शुन्य सहिष्णुता, सुशासन)

·         यो मुलुक चार जात छत्तिस वर्णको साझा फूलबारी हो । (विविधता व्यवस्थापन, राष्ट्रिय एकताको प्रयास)

·         राष्ट्रिय उद्योगको विकास गर, विदेशमा आफ्ना सामान निर्यात गर । (वाणिज्य तथा उद्योग नीति)

अन्त्यमा सबैले सकारात्मक सोच र पुर्वजप्रति अनुग्रह राख्नुनै सभ्यताको मूल मन्त्र हो । आफ्नै इतिहास र पुर्खालाई सराप्नु भनेको आकाश तिर फर्किएर थुक्नु जस्तै हो । यसो गर्नाले आफ्नै मुखमा छिटा पर्छ । हामीले विगतका शासकलाई सराप्यौ भने आगामी पुस्ताले पनि हामीलाई अवश्य सराप्ने छ । त्यसैले सभ्य बनौं पुर्खाप्रति आदरगर्ने संस्कारको थालनी गरौं भन्ने लेखकको आग्रह छ ।