शान्तिप्रियका सिर्जनाः साथमा उपयाेगी अध्ययन सामग्रीहरू
१
दुश्मनलाई कसरी हो यार बनाउने ?
उज्यालो र फराकिलो संसार बनाउने ??
२
चाँदनीको मुहारमा कालो दाग किन देख्नु ?
चाँदनी झैं शीतल अब घरबार बनाउने ??
३
देखेपछि सपना त पुरा गर्नु पर्छ पर्छ,
सच्चा बाटो कुन हो स्वप्न साकार बनाउने ?
४
बढारिए राणा अनि, राजाहरु कति यहाँ
लर्को देख्छु गाउँ पिच्छे दरबार बनाउने !!!
५
भुतुक्क नै पारिहाल्यौ मुस्काँनैले कान्छी
गुलाबको ओठ किन तरबार बनाउने ??
अकथाःपाठकको
विश्लेषण
जुकेखाडीमा भेटिएका वृद्धको कथा सुनेर जेन तेन
अभिलेख गरेको बताउदै कथाकार जनार्दन कट्टेलको कथा झोलाभित्र नअटाएको कथा प्रकाशन
भएको थियो । पुर्वाञ्चल दैनिकमा प्रकाशित कथा पढेर अग्रज साहित्यकार धराबासीले
झोला कथा तन्किदै रहेछ भन्ने प्रतिक्रिया दिएको पाएँ । एक जना पाठक रमेश पौडेलले
एउटा प्रतिक्रिया दिएका रहेछन् – “कथामा
खड्गिएको हो- औधी छिटो फाच्चा । गोठसम्मको यात्रा सुहाउँदो गतिमा छ, त्यसपछि ओरालो भएर हो कि, सारै छिटो बग्यो ।”
कथाकारले फेसबुकमा कथा राख्दा भने जस्तो लीला भयो
कि भएन भन्ने प्रसङ्गमा पाठकको हैसियतले मेरो बेग्लै धारणा छ । मैले मेरा ससुराबाट सुनेको मेरी बुढीसासुको कथा
सुनाउन आएकिछु । मैले मेरा ससुराले भनेका तथा लेखकले झोला भित्र नअटाएको कथा
शिर्षक दिएर लेखिएको कथामा नसमेटिएका केहि प्रसङ्गहरुलाई पुनः समेट्न कोशिष गरेको
छु । म तिनै वृद्धकी बिधवा बुहारी हुँ – जसले जनार्दनलाई खुदुनाबारीमा आफ्ना केही कथा सुनाएका थिए । मैले
मेरो पतिलाई राजनैतिक अग्रगमन प्राप्त गर्ने निहुँमा सशस्त्र युद्धमा गुमाएकी हुँ
।
श्रुति स्मृति परम्पराबाट पुस्तौ पुस्ता
हस्तान्तरण हुदै बाँचेको संस्कृत वाङ्मयलाई लीला प्रविधिको भन्न सकिन्छ होला - यो
मेरो व्यक्तिगत धारणा हो । किनकि हामी कृष्ण लीला भन्छौ, राम लीला भन्छौं- यी कथा प्रसङ्गहरु कसैले कसैलाई सुनाइएको हो । जस्तै
ब्रह्माले नारदलाई, नारदले सुकदेवलाई, सुकदेवले राजा परीक्षीतलाई आदि । कृष्णजिले
अर्जुनलाई सुनाएको गीता जस्ताको तस्तै सञ्जयले जन्मान्ध रहेका धृतराष्टलाई सुनाए ।
अझ मैले त यसलाई लेखकको कथाको प्रस्तुतीकरणको शैली र चातुर्यताको रुपमा बुझेकी छु
। यही कथा विभिन्न ग्रन्थमा एकले अर्कोलाई आवश्यकता अनुरुप सुनाएको हामी संस्कृत
साहित्यमा पाउँछौ ।
सापेक्षतालाई लीलाको अङ्गको रुपमा मैले बुझेकी छु
। गोपिनीहरुले कृष्णलाई प्रेमीको रुपमा प्रेम गर्थे । आमाहरुले उनमा वात्साल्यको
मुहान नै रहेको ठान्थे । कंसले कृष्णलाई मूख्य शत्रु वा संहारकको रुपमा बुझेको
थियो, दुर्योधन लगायत उनका
पक्षधरले उनलाई महाको छलिया देख्थे भने पाण्डु पुत्रहरुले साक्षात भगवान । संसारमा
सत्य छ- तर त्यो व्यक्तिहरुको धारणाको सापेक्षतामा छ । मेरो बिचारमा यो नै लीला
लेखन प्रविधिको अर्को पक्ष हो । लीला प्रविधिको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष सकारात्मकता
हो । भगवानका लीलाका हरेक प्रसंगहरुलाई सकारात्मक रुपमा व्याख्या गरिनु समाजलाई
नैतिक र सकारात्मक दिशामा अघि बढाउन खोज्नु नै यसको एउटा विशेषता हो । लीला
सम्बन्धी सैद्धान्तिक
बहश धेरै लामो हुन सक्छ ।
अब मेरो कथा तर्फ जाऔं ।
पहिलो उपकथाः सति आमा
“कुम्भ राशीमा जन्मिएकी थिएँ म । मलाई मेरा बाले
सरिता भनेर बोलाउनु हुन्थ्यो । सरिताको अर्थ नदी हुने रहेछ । म नाम जस्तै गतिशील
भएँ । जीवनमा कति बगें, कता कता बगें सम्झिदा अचम्म
लाग्छ । आठ वर्षमा मुखियाको घरमा बिहे भएर गए पछि मेरो नाम हरायो । म सरिताबाट एक
धर्को सिन्दुरले छोपिएर कान्छी मुखिनी भएँ । मैले मुखियाको घर गए पछि म भन्दा तीन
गुणा ठूला त मेरा छोराहरु पाएकी थिएँ । सौतेनी छोराहरु । उनीहरुले कान्छ्यामा
भन्थे । बिहेपछि करीब ४ वर्ष त माइतमै बसें होला । त्यसपछि भने मैले कान्छी
मुखिनीको पुरापुर भूमिकामा कम्तिमा पनि पन्ध्र सोह्रहरु वर्षहरु बिताएँ । म सानी
थिएँ तर सासु पनि थिएँ । म सानी थिएँ तर करीब तीन कोरी नाघिसकेका कान्छा मुखियाको
अर्धाङ्गिनी भएकोले सबैले सम्मान गरेरै बोलाउथें । यस्तो अवसर मलाई प्राप्त थियो ।
कान्छा मुखियाको गतिलो छहारीले गर्दा सितिमिति झरीले मलाई रुझाउदैनथ्यो । सानो
तिनो आँधीमा म टुट्तिन थिएँ । सोह्र वर्षमा यो घनश्याम जन्मियो ।
मेरो घर परिवारमा अगाडी सम्मान गरेर बोलाए पनि
पछाडि कुरा काट्नेहरु पनि थिए । बुहारीहरु र मेरो उमेर उस्तै थियो। बुढा भएका
बाउले कान्छी आमा ल्याएर थप सन्तान पनि जन्मेका कारण सौतेनी छोरा बुहारीलाई खप्नु
खानु थिएन । सधै टोकसो गरिरहन्थे । आफू सासु भएर पनि बुहारीलाई कज्याउन नसकेको
भन्दै कैले मुखिया पनि मलाई नै हप्काउथे । एक्लै कसैले नदेख्ने गरी रोएर मनको बह
हलुका पार्थें ।
अंश बण्डा गरेर छुट्टिई सकेपछि भने बुहारीहरुको
टोकसो केही मत्थर नै हुदैगएको थियो । घनश्याम दश वर्षको हुँदा ब्रतबन्ध गरिदियौं
।यसको बर्तबन्ध पछि मुखिया थलिइहाले । मुखिया थलिए पछि उनकै स्याहर सुसार, घर खेत तथा व्यवहारले मलाई पुरापुर बाँधेर राख्यो।
तीज तथा दशैंमा माइत जानसम्म भ्याउदिनथें म । मेरो दुःख सुखका गफ गर्ने देउरानी
थिइन । मेरो व्यस्तता, उमेर र मुखियाको खस्किदो स्वास्थ्यले गर्दा मलाई भन्दा
उनलाई बढी सताउथ्यो ।”
दोस्रो उपकथाःघनश्याम (वृद्ध)
बाटो भरी आमाले कान्छालाई आफ्नो कहानी सुनाउदै
हिड्नु भयो । एक आपसमा गफ गाफ गर्दै हिड्दा धेरै बाटो कटेको थाहा नहुनाले कान्छाले
पनि के के भनेर हँसाइरहन्थ्यो । ठूलो स्वरमा आफू हाँसेर आमा र मलाई हँसाउने कोशिष
गर्थ्यो । आमा जति गर्दा पनि हाँस्नसक्नु हुन्नथ्यो । मानौं वहाँको ओठमा बडेमानको
ढुङ्गा झुण्याइएको थियो ।
तेस्रो उपकथाः सति आमा
“पतिब्रता भएर नै होला मैले कहिले पनि कुनै दिन
मेरा बुढा मर्लान र म सति जानु पर्छ सोच्दै सोचिनछु । यस्का बा बितेपछि आँगनमा
आफ्नो खसमको मृत शरीर लिएर अर्धमुर्छित भई बसेका बेला हठात गाउँले आइमाईहरुले मलाई
सिंगार्न भनी भित्र लैजादा मात्र मैले अब म सति हुँदैछु भन्ने थाहा पाएँ । मलाई
लाग्यो मेरो ओत लाग्ने छहारी मात्र होइन अब म पनि त्यही छहारीको चितामा जल्दैछु ।
एउटा बुढो रुख- जो
वरीपरीका घर र बुट्यानको सहारा थियो – आज त्यही बुढो रुखको ढलाईमा सारा माडिमैदान हुँदैछ । सोत्तर हुदैछ ।
आफू नै मर्नु पर्ने भएपछि मैले मेरो खसमको वियोगमा रुने कि के गर्ने ? मलाई डाँको छोडेर रुन मन थियो । तर खसमको मृत्यु
पश्चात देखिएको आफ्नै दर्दनाक र विभत्स मृत्युको बादलले मलाई जकडिसकेको थियो ।
सत्ताइस वर्षमै चितामा जलेर प्राण त्याग्नुपर्ने अकाट्य परिस्थिति सिर्जना भएको
थियो । त्यसैले मेरो आवाज हराएको थियो ।
बा मरेको खबर सुनेर घनश्याम सुक्क सुक्क रुदै
आँगनमा आइपुगेको देखें । उसलाई थाहा रहेछ बा मरेपछि अब आमा पनि सति हुनुपर्छ भनेर
। बाको लास देख्ने बित्तिकै उसले आमालाई जोगाउन असफल प्रयास गरिरह्यो । आमा !आमा!! तपाई सति होइन, मलाई
छोडेर नजानु भन्दै चिच्याएर मलाई समात्न भित्र पस्यो । छेउमा आए पछि ठाँइला
पुरेतले उसलाई समाते । भन्दै थिए- “घनश्याम ! अब
जिद्धि नगर । अब आमा सति भइसक्नु भयो । वहाँलाई तैले छुनु हुदैन ।” यी सबै दृश्यहरु आँखामा नाचेपछि मेरो दिमाग शुन्य
भयो । म कति पटक बेहोस हुँदै विउँझिदै गरें । बिउझिंदा आँखाबाट अविरल आँशु मात्र
झरिरह्यो । म अर्ध पागल हो कि, होस
ठेगाना हराएको हो कि, दिमाग नै नभएकी हो कि, एकोहोरी भैरहें ।
गाउँले आइमाईहरुले बेहुलीको जस्तै कपडा लगाइदिए ।
सबै गरगहाना लगाइदिए । बेहुलीको पहिरन, सिंदुर पोते र गहानामा म यसै गरी आज भन्दा बीस वर्ष अघि भित्रिदै
थिएँ । त्यतिखेर नयाँ जीवनको शुरुवात गर्ने अपेक्षा थियो । जीवन ज्योतिलाई
चम्काउनका लगि घरमा ध्वजा पताका र तोरणले सजावट गरिएको थियो । शुभाशुभलाई स्वागत
गर्न नौमती बाजाहरु घन्काइएका थिए । आज त्यही भेषमा म मृत्यू पर्खिरहेकी थिएँ ।
मृत्युको भयानक कल्पना खसमको चिताको पीरो धुँवा, तातो अग्नीले शरीर पोलेको अनुभव मलाई त्यतिखेर भैरहेको थियो । नौमति
बाजाहरु आज पनि आँगनमा घन्काइएका थिए । तिनीहरुले मेरो खसमको शोक मात्र होइन एउटी
सतिको बिलौना बजाइरहेका थिए । मेरो विवशतालाई गिज्याइरहेका थिए ।
घर पछाडि तिर देउरानीले डाँको छोडेको आवाज आयो ।
उनी रुदै भन्दै थिइन्- “यो कस्तो
चलन हो ? जिउदै मर्नु पर्ने ? पोलिनुपर्ने ? साठी वर्षको उमेरमा बिहे गर्दा एउटी आठ वर्षको केटीलाई भित्र्यायो, अनि आफु मर्दा बल्ल बल्ल परिपक्व मात्र हुन थालेकी
स्वास्नीलाई जबरजस्ति सति बनाउनु पर्ने ? हे प्रभु यो आइमाइको जातलाई किन यस्तो निरिह बनायौ ? आफूले पालेको खसी बोकालाई समेत माया गर्ने लोग्ने
मान्छेको मनमा आँफैलाई जन्माउने आमा प्रति किन त्यति धेरै निष्ठुरता हालिदियौ ? हे प्रभु !!”
त्यस पछि देवरले उनलाई हप्काएको जस्तो, निरिह भएर सम्झाएको जस्तो आवाज सुनियो- “नकरा, अहिले गाउँलेहरुले मार्छन् । यो पुर्खा देखिकै रीत हो” के गर्नु ?
देउरानी प्रतिकार गर्दैथिन- “मारुन् ।यसै पनि तपाई मरेका दिन यिनीहरुले आज
दिदीलाई जस्तै सति बनाएर पोल्ने नै हुन । पापी लोग्ने मान्छेहरु !!” त्यसपछि देवर देउरानीको आवाजलाई नौमति बाजाको
चर्को आवाजले ढाकिदियो । मलाई लाग्यो मेरी देउरानी म भन्दा दुःखी छिन् । मेरा खसम
त बुढा भएर काल गतिले मरेका हुन् । तर आफ्नी जेठानीको यो अवश्यम्भावी अकाल हत्या
तथा आम नारीहरुको नियति प्रति उनी साह्रै नै कुँडिएकी छिन् । उनी बिद्रोह गर्न
चाहन्छिन् । तर निरिह छिन् ।
आफ्नो प्राण त जाने नै भयो । बरु छोरालाई पो
दाजुका छोराहरुले हेप्लान्, दाजुहरुले नराम्रो गर्लान
भनेर फेरि मनमा गाँठो पर्यो । आँखा अविरल बगिरहे । सिंगार सकियो । नौमति बाजासँगै एकोहोरो शंखको स्वर ठूलो हुदै गयो ।
कसैले उठेर हिड्न भन्यो र म यन्त्रवत हिडिदिएँ । मेरोपछि पछि मेरा खसमको लास, त्यसपछि नौमति बाजा र एकोहोरो शंखको चर्को धुन पछि पछि मलामीहरुको
ताँति तमोरको पुर्वी किनार ताकेर हिड्यो । पीपल चौतारीमा पुगेर लास बिसाइयो । आइमाईहरुले मेरो सबै बस्त्रहरु खोलि दिए । ठाँइला
पुरेतले चौंठोबाट मेरो कपालमा तेल खन्याए । त्यसपछि म निर्वस्त्र हिडेर खोलासम्म
पुँगे । चितामा आगो लगाउन ....... अग्नी तयार गर्नु अघिको अनुष्ठान कर्म
नसकिउन्जेल मेरा आँशु बगिरहे । कति बेला आगो छोड्लान र जलेर मरिएला भनी प्रतिक्षा
गरेर पर्खिरहें ।”
चौथो उपकथाः घनश्याम (वृद्ध)
यसरी मेरी आमाले कान्छा मुखियासँग आफ्नो लोग्ने
मरेको र आफूलाई सति बनाएर उनको लास सँगै जलाएको घटना बाटो भरी सुनाउनु भयो । म
त्यो सब घटनाको प्रत्यक्षदर्शी र भुक्तभोगी पनि थिएँ । कान्छा पनि आमाको यस्तो
कहानी सुनेर घरि द्रवीभुत हुन्थ्यो भने घरि ती गाउँलेहरु प्रति मुर्मुरिन्थ्यो ।
अमरपुरबाट चियो भन्ज्याङ्ग जाने बाटोमा कति ठाउँमा कावेली नदी तर्नु पर्ने रहेछ ।
जङ्घारमा कान्छाले हामीलाई पालो पालो गर्दै तारिदियो । मैले त कान्छामा भएको सफा
मन र स्नेह त्यतिखेरै देखेको थिएँ ।
आमा के कसरी आगोबाट उम्किनु भयो र गुफामा लुकेर
कयौं दिन बस्नु भयो यसको अलग प्रसङ्ग छ ।
आमा सकेसम्म थोरै बोल्नु हुन्थ्यो । तर पनि
लाग्थ्यो- आमामा कतै पुगेर बाँकी जीवन बिताउने र छोरालाई सक्षम बनाउने दृढ विश्वास
छदै थियो । आमा र म यन्त्रवत कान्छालाई पछ्याइरह्यौं ।चियो भञ्ज्याङ्गमा बास बसेको
घरमा धेरै थकाइले होला- आमाले खाना खानै सक्नुभएन । कान्छाले धेरै बेर कर गरिरह्यो
। सुत्नेबेलामा उसले हामीलाई एक एक गिलास चौरीको तातो दुध ल्याएर दियो ।भन्दै थियो
– “भोली दार्जिलिङ्ग सम्म
हिड्नु पर्ने त्यसपछि रेल चढेर जानु पर्छ । अर्काको ठाउँ हो, कहाँ खाने, कहाँ बस्ने टुङ्गो पनि छैन । त्यसैले भोको पेट सुत्नु हुदैन ।आफुलाई
कमजोर नबनाऊ ।” कान्छाले यसो भन्दा मलाई ऊ
कति स्नेही
मान्छे रहेछ भन्ने लाग्यो । मलाई बाले माया गरेर कखरा सिकाएको, अर्ति उपदेश दिए जस्तै लाग्यो कान्छाको बोली र
व्यवहार ।
चिवा भञ्ज्याङ्गदेखि दार्जिङ्ग, दार्जिलिङ्गबाट सिलगढी र सिलगढीबाट आसामको
बगाईंगाउँ सम्मको यात्राहामीले करीब सात दिनमा पुरा गर्यौ । कहिले मनकारी कुनै
मानिसको घरमा त कहिले पाटीमा बास बस्दै दिनभरी हिंडेर हामी आसाम पुगेका थियौ ।
हरेक दिन बास बस्ने ठाउँमा पुग्दा मेरा खुट्टा दुखेर बाउडिन्थे । आमाले धेरै बेर
मिचि दिनु हुन्थ्यो । कान्छो खाजा सामल बनाउने तरखर गर्थ्थो आमा सघाउनु हुन्थ्यो ।
यात्रामा हामी एकै परिवार भएका थियौं । यसो गर्दै जेन तेन आसाम पुगेका थियौं । आसाम भन्नु मात्र थियो ।
त्यहाँ कँहि जानु थिएन । त्यो नै हाम्रो गन्तव्य पनि थिएन । अब यतै कतै टुङ्गो
लाग्न पाए हुन्थ्यो भन्ने चै थियो तर कहाँ, कसरी, कसलाई भन्ने आदि समस्याले
हामीलाई उम्किन दिएन । हामी निरिह आमा छोरालाई मात्र छोडेर कान्छो फर्किन पनि सकेन ।
आसामको एउटा गाँउसकिए पछि जङ्गलको बाटो पूर्व तिर
जान्थ्यो । साँझपर्न लागि सकेकोले हामीले त्यतै तिर बस्ने सल्लाह गर्यौ । सँधै झैं
आगो बाल्यौ । भात भन्साको लागि चुलो चौको जोड्यौं । सुत्नको लागि कान्छाले
स्याउलाको गोठ बनायो । वरीपरी सुकेको घाँस भेला पारेर दुई वटा ओच्छ्यान लगायो ।
हामी हामीले अँध्यारो हुनु अघि नै भात खाइसकेका थियौं। आमाले भात खान सक्नु भएन ।
राति आमा जाडोले काँप्दै बरबराएको सुनेपछि मैले
कान्छालाई ब्युझाएँ । आमालाई ज्वरो आएको रहेछ । फेदाङ्बा मेलोबाट उसले धेरैबेर लगाएर झारफुक गरिदियो । आमालाई पानी
पट्टि गरिदियो । आमाको ज्वरो सात दिन सम्म पनि निको भएन । सातै दिन कान्छाले
अहोरात्र आमालाई नछोडी स्याहार सुसार गरिरह्यो ।
वास्तवमा आमा ज्वरोले थलिएपछि मात्र हाम्रो यात्रा
रोकिएको थियो । नत्र हामी अझै कति दिन कहाँ सम्म हिड्ने थियौं । किनकि हामीलाईजाने
ठाउको कुनै टुङ्गो नै थिएन। आठौ दिन
आमाले अलिकति भातको माड खानुभो । एक हप्ता दिन सम्म त्यही गोठमा बस्दा थुप्रै
गाउँले हरुसँग चिनजान भएको
थियो । गाउँलेहरुले यसै ठाउँमा खेतबारी बिराएर कमाइ गर्दाहुन्छ भन्न थालेका थिए । आमा निको हुँदासम्ममा मेरो पनि यात्राको थकाई
मरिसकेको थियो । कान्छा र मैले चार पाँच वटा गह्राहरु खेति गर्नको लागि जोत खन
गर्न मिल्ने गरी आली लगाएर
चिटिक्क पारेका थियौं । भाँडा माझेको पानीले भिजेका ठाउमा पन्ध्र बिस बोट रायोको
बिरूवा सरिसकेका थिए । बोकेको अन्न सकिएकोले गाँउबाट निक्कै नै अन्न ल्याइसकिएको
थियो । त्यो कुन शर्तमा हो मलाई थाहा थिएन ।
त्यसको केही दिन पछि आमालाई आफूले बिराएर खेति
योग्य बनाएको केही नयाँ जमिन र थाकलले छाएर मजबुत गरी बर्खा समेतलाई हुने गरी
बनाएको एउटा सानो घरमा हामीलाई छोडेर कान्छा आफ्नो घर पहाड तिर फर्कने कुरा गर्न
थाल्यो । त्यो सुनेर मलाई पनि नमीठो लाग्यो । हामी एकै परिवारका जस्तै भएका थियौ ।
आमा र म दुबैलाई कान्छाको सामिप्यताले बानी परिसकेको थियो । आमाले पनि कान्छालाई
नफर्कन सकेसम्म आग्रह गर्नु भयो । कान्छा जाने कुराले आमाको पनि मन पिरोलिएको थियो
। कान्छाको मनमा हामी प्रति कति माया थियो,त्यो भन्न त सक्दिनथें । तर पनि उसलाई आमाको आँशुले रोकिछाड्यो ।
त्यसपछि कान्छा फर्किएन ।
बिस्तारै हिंउदका दिन सकिदै गए । मानिसहरुले मकै
छर्न थाले । हामीले पनि छर्यौ । नयाँ
माटो पाएर मकै असाध्यै धेरै फल्यो । बारीमा तरकारीहरु लटरम्म फल्न थाले । हामी दिनभरी सँगै काम गर्थ्यौ । झरी पर्न थाले पछि धान
रोप्यौं । बिस्तारै त्यो पनि पाक्ने बेला भयो ।
एक दिन बारीमा कामगर्दा गर्दै आमालाई अलि अलि बेथा लागे जस्तो भयो । सुत्केरीको बेथा रहेछ ।
मैले धेरै कुरा बुझिन । पछि आमाले भाइ पाउनुभो । त्यसपछि भने कान्छालाई कान्छाबाबु
भन्न थालेको हुँ । कान्छाले
उसलाई आमाले पहाड जान रोकेकै दिन “मलाई अबदेखि कान्छाबाबु भन्नु” भनी मलाई जिस्काएको थियो । यो कुरा बुझ्न मलाई पनि नौ महिना नै लागेछ
।
ब्यथाः पाठक
मेरा ससुराले भनेको कथा यही थियो – जुन यस पटक पनि लेखकले छुटाएको थिए ।
यसरी एक पटक सति भएकी मेरी बुढी सासुलाई नयाँ जीवन
शुरुवात गर्ने सुवर्ण मौका मिलेको थियो । तर मेरो हकमा के भयो ? म अग्रगमनको सशस्त्र लडाईमा बिधवा भएँ । छोरा छोरी
समेत नपाएकी मैले आफ्नो लागि एउटा भरपर्दो फाच्चा लाने कुनै कान्छा पाउन किन सकिन ? के यो समाजको परिवर्तनशीलता हो त ? समाजको गति कता जाँदैछ ? के जवानीमा विधवा भएकी महिलाको दोस्रो विवाहको
अधिकार खोस्नु र सति पोल्नुमा केही फरक छ ? या मैले आफूले पनि अर्को जीवन शुरु गर्न कुनै आशाम
वा मुग्लान जानु पर्ने हो ? समाजमा नारीलाई सति बनाउने
अन्य कति धेरै तरिका आविस्कार भएका हुन हँ ? मेरो मथिङ्गलले यी प्रश्नको जवाफ प्राप्त गर्न आजसम्म सकेको छैन ।
अस्तु । इटहरी २०७९/०४/३१
१.
यो देश मेरो
भन्छौ त भन्नलाई
अनि के गर्यौ ?
२.
ऊ बेला त्यस्तै
लेखेथे त सामयिक
लौ न सुधार ।
३.
तिम्रा पुर्खाले
गरेजत्ति मात्र त
खोज्दैछ मूलुक ।
४.
बाबुको भैंसी
के महत्वको छ र ?
मेरो त दाम्लो !!!
५.
खहरे खोला
उत्ताउलो हुने हो
नदी झैं बन ।
मिति २०७९/०३/३१, इटहरी ।
गीतः यो धर्तीको छाति...
" जनार्दन
कट्टेल
यो धर्तीको छाति जब
चुम्छ जुनले
अझै मेरो प्रीति
भरिन्छ रहरले
बोलाउँछ खुसी जसै त्यो प्रहरमा
नशालु अधरले चुमेझैं तिमीले
यो धर्तीको छाति...
****
अँगाल्छ त्यो जुनलाई धरा
मातिएर
म हुन्छु भुतुक्कै
रहर पोखिएर
अँध्यारोमै भेटुँ
प्रकाशित ज्योति
उज्यालिई प्रीति
छरिएको हो कि ?
यो धर्तीको छाति ...
*****
जब सुन्छु झरझर
छहराको गीत
त्यही भाका टिपी
बोलूँ मायासित
कलेजी र मुटु बनाएर
आधा
अब आऊ बाँडौं हटाएर बाधा
यो धर्तीको छाति ...
*****
जब झुल्छ बेली बसन्ती
पवनमा
छचल्किन्छ मन्द नशा
यो बदनमा
समेटिऊँ आऊ ! अब
मायाभित्र,
यो मायाको संसार बनाऊँ
विचित्र !!
यो धर्तीको छाति ...
-
जनार्दन कट्टेल
धर्मको शाब्दिक अर्थ धारणा भन्ने हुन्छ । यो
ब्यक्ति तथा समुदायले असल आचरण धारण गर्ने विषयसँग सम्बन्धित छ । हरेक व्यक्तिले आफ्नो कर्तव्य पालन गर्ने
सम्बन्धमा यसको प्रयोग हुने गर्दछ । धर्मकै माध्यबाट पुरै समाज तथा राष्ट्रलाई डोहोर्याउने प्रचलन आज पर्यन्त
पनि देख्न पाइन्छ । तथापि आधुनिकता र धर्मका प्रभावले मात्र समाजका नियमहरु
व्यवस्थित गर्न नसकेको कुरा स्वीकार गरी आधुनिक राज्यहरुले विभिन्न ऐन नियम
लगायतका आधुनिक कानून निर्माण गर्ने प्रचलन शुरु भएको हो । समान्यतया धर्मले एउटा
जबरजस्त रुपमा सामाजिक मूल्य स्थापना गर्ने गर्दछ । जसरी समाज परिवर्तनशील छ,
त्यसैगरी समाजिक मूल्यमा परिवर्तन भइरहदा पुरानो धर्मले स्थापित गरेका मूल्यको
पुनरावलोकन हुन पुग्छ । यसरी मूल्यको पुनरावलोकन गरी नयाँ मूल्य स्थापना गराउनु
चानचुने विषय होइन । हिन्दु धर्म ग्रन्थ श्रीमद्भागवत गीतामा यस्तो कार्य गर्ने
व्यक्तिलाई ईश्वरीय अवतारको रुपमा अर्थ्याइएको छ । विश्वमा प्रचलित विभिन्न धर्ममा
त्यस्ता महान पुरुष/ नायकलाई ईश्वरको दुत, रसुल, पुत्र आदि स्थान दिइएको छ ।
सामान्यतया कुनै पनि धर्ममा धर्मको सर्वोच्च
शक्तिको रुपमा देवता वा देवताको वाणीलाई अङ्गिकार गरेको हुन्छ । उदाहरणको लागि हिन्दु धर्मले ब्रह्मा, विष्णु महेश्वरलाई सर्वोच्च शक्तिको
मूल कर्ताको रुपमा लिएको छ भने वेदलाई देववाणीको रुपमा लिएको छ । त्यसैगरी मुस्लिम
धर्मले अल्लाह, ईशाई धर्मले पिता परमेश्वर (God) को
सत्तालाई सर्वोच्च सत्ताको रुपमा स्वीकार गर्दछ ।
धर्मशास्त्रका (Theology) अनुसार समान्यतया धर्मका पाँचवटा महत्वपूर्ण खम्बा (Pillars) हुने गर्दछन् । पहिलो खम्बा
सर्वोच्च सत्ता प्रतिको विश्वास हो । दोश्रो सर्वोच्च शक्तिसँग सम्बन्धित स्थानलाई
मानिन्छ । उदाहरणको रुपमा स्वर्ग, जन्नत, देवलोक, पृथ्वीका धार्मिक स्थानहरुः
मथुरा, वृन्दावन, कैलाश पर्वत, लुम्बिनी, कुशीनगर, मक्का, मदिना, यरुशेलम आदिलाई
लिन सकिन्छ । तेस्रो खम्बा सर्वोच्च सत्ताको आदेशलाई मानिन्छ । यस्तो आदेशको उदाहरणको रुपमा वेद तथा गीताका
बचनहरुलाई हिन्दुहरुले ईश्वरीय बचन र स्मृति परम्पराबाट ल्याई आधुनिक युगमा
अभिलेखिकृत गरिएको हो भनी विश्वास गर्छन् । यहुदी, इशाई तथा मुस्लीमहरु आफ्ना
पितामह प्रोफेट हजरत मुसाले अल्लाहका दश आदेशहरु (Ten Commandment of God) लाई अल्लाह
स्वयम्बाट प्राप्त गरी प्रचार प्रसार गरेका हुन भनी विश्वास गर्छन् । इशाई तथा
मुस्लिम धर्महरु एकै धर्मको शीराबाट नवप्रवर्तन भएकोले गर्दा हजरत मुसा बाहेक उनीहरुले
ईश्वरसँग प्रत्यक्ष बात मार्न सक्ने वा ईश्वरले नै पठाएको दुत वा रसुलको रुपमा
मूख्य गरी क्रमशः जिससक्राइस्ट र पैगम्बर
मोहम्मद लाई मान्ने गर्छन् र उनीहरुले प्रप्त गरेको ईश्वरीय बचन नै धर्मग्रन्थको
रुपमा स्वीकार गर्छन् (कुर–आन, वाइबल) । विश्वका सबै धर्ममा कुनै न कुनै रुपमा ईश्वरीय सर्वोच्च सत्ताको
आदेशलाई स्वीकार गरिएको हुन्छ । र त्यसै
प्रति विश्वासको घर बनाइएको हुन्छ, चाहे त्यो चीनको सिन्तो वा कन्फिसयन होस वा
जापानको ताओ । यस पछि धर्मको चौथो खम्बा सर्वोच्च शक्ति/ सत्ता, त्यस सँग सम्बन्धित
स्थान र आदेशप्रति समर्पण र पाँचौ त्यसप्रतिको स्तुति, उपाशना, पूजा वा आराधनालाई
लिइन्छ । स्वभाविक रुपमा धार्मिक
व्यक्तिहरु आफ्नो धर्मले स्वीकार गरेको सर्वोच्च सत्ता प्रतिको विश्वासको कारण सर्वोच्च
सत्ता, सम्बन्धित स्थान र सत्ताको आदेशको
पालना प्रति कटिबद्ध रहन्छन् । र त्यस्तो सत्ताको उपाशनामा चाख लिन्छन् ।
यस आलेखमा धर्मप्रवर्तनका विभिन्न सिद्धान्तहरु
मध्ये मूल मानिएको एउटा मात्र सिद्धान्तको परिधिमा रहेर चर्चा गर्ने कोशिष गरिएको
छ । त्यो हो –अत्याचार अन्त्यको सिद्धान्त । यसका लागि विश्वमा प्रमुख रुपमा
मानिने हिन्दु, बौद्ध, इशाई, मुस्लीम र
यहुदी धर्मका एक एक वटा प्रसङ्गलाई उजागर गरी सङ्क्षेपमा चर्चा गर्ने कोशिष रहनेछ
।
भगवान कृष्ण आफू जन्मनु भन्दा अघि देखि नै
प्रताडित थिए । सत्तारोहणको अति महत्वाकाङ्क्षाले उनको मामा कंस अन्धो भएको थियो ।
जनता तथा आफ्नै बाबुप्रति कंसको अन्यायले सीमा नाघेको थियो । यसै क्रममा उसले
आफ्ना बाबु उग्रसेनलाई मथुराको कारागारमा कैद गरेको थियो । जतिबेला उसकी बहिनी
देवकीको विवाह वासुदेबसँग हुदै थियो त्यसै दिन आकाशवाणीबाट देवकीको गर्भबाट
जन्मिएको सन्तानबाट उसको हत्या हुने उद्घोष भयो । त्यस पछि कंस डरायो । उसले बहिनी
ज्वाई दुबैलाई कैद गर्यो र जन्मेका सबै सन्तानहरुलाई क्रमशः मार्न थाल्यो । कंसमा दानवीय
प्रवृत्ति विकसित भयो । छ वटा सन्तानको हत्या पछि सातौं सन्तान छोरी भएकोले
मारिदैन । (विभिन्न ग्रन्थमा फरक फरक मत पाइन्छन् ।) आठौं सन्तानका रुपमा कृष्णले
जन्म लिए । उनी चमत्कारिक रुपले बाँच्न सफल भए र गोकुलमा नन्द बाबा र यशोदा मैयाको
घरमा हुर्किए । कंसको पाप र अत्याचारको अन्त्य गर्नैका लागि उनले कंसलाई मल्ल
युद्धमा मारेको प्रसंग विभन्न धार्मिक ग्रन्थहरुमा पाइन्छ । उनले कंश लगायत
अत्यचारी तथा दुष्टहरुलाई मारेर एउटा जबरजस्त धार्मिक मूल्यको स्थापना गरेका छन् ।
कुरुवंशीय सत्ता लिप्सा र महाभारतको युद्धमा
उनलाई केन्द्रिय भूमिकामा देखाइएको भए तापनि त्यहाँ अत्याचार र पापको अन्त्य थोरै
र राजनैतिक दर्शनको प्रसङ्ग बढी पाइन्छ । उनले आफ्नो वंश (आर्य?) को सत्ता
प्राप्ति र रक्षाको लागि मगध नरेशसँग लडाई गरेका प्रसङ्गहरु पनि उल्लेखनीय छन् ।
हिन्दु धर्ममा आधारित साहित्यले चामत्कारिक व्यक्ति वा नायकलाई देवत्वकरण गर्दछ ।
र खलनायकलाई दानवीकरण । जे होस कृष्णले खडा गरेको धार्मिक मतको जग अन्याय, अत्याचार
वा पापको अन्त्यमा नै रहेको देखिन्छ । उनले एउटा प्रसङ्गमा अर्जुनसँग जतिबेला
धर्मको नाश भई पापले सीमा नाघ्छ त्यतिवेला आफू अवतरित हुने समेत बताएका छन् ।
हिन्दु धर्ममा जति पनि विष्णुका अन अन्य देवी
आदिका अवतारहरु छन् सबैले अत्याचार र पापबाट धर्तीलाई मुक्त गर्न नै अवतार लिएको
भनी धर्मग्रन्थहरुमा वर्णन गरिएको छ । हिन्दु बहुईश्वरबादी धर्म हो ।
अव एउटा प्रसँग यहुदीहरुको । यो समुदाय संसारमा
सर्वाधिका विद्वान तर हेपिएका, दबाइएका समुदाय अन्तरगत पर्छन् । दोस्रो विश्वयुद्धताका
जर्मन चन्सलर हिटलरले लाखौं यहुदी जनताहरुलाई ग्याँस च्यम्बरमा हाली हत्या गरेको इतिहास
हाम्रो सामु छ । आधुनिक समाजमा यो भन्दा अर्को अन्याय एउटा जातिको लागि के हुन
सक्ला ?
इ. पु ८०० तिर इजिप्टका शासकले इजरायलका
हिब्रु समुदायलाई सहर निर्माणको लागि दास बनाएर राखेको हुन्छ । एक दिन मिस्र राजा
फिरौनको दरबारमा एउटा हल्ला पिटाइन्छ । हिब्रु समुदायमा अल्लाहको दुतको रुपमा एक
बालकको जन्म भएको छ । एक दिन उसले हिब्रुहरुलाई दासताबाट मुक्त गर्नेछ भनी भनिन्छ
। त्यसपछि हिब्रुहरुका सबै बच्चाहरु आमा बाबुबाट
खोस्दै मीस्र सेनाद्वारा मारिन थालियो । इजिप्टका
क्रुर शासकहरु फिरौनहरुको पञ्जाबाट बचाउन एउटी हिब्रु आमाले आफ्नो बच्चा नाइल
नदीमा कोक्रोमा हालेर बगाइदिन्छन् । त्यो बच्चा दरबारकै रानी र राजकुमारीले भेटेर
पालन पोषण गर्छन । उसको नाम मुसा (धर्मको आदेश) राखिन्छ । नयाँ सहर निर्माणका लगि
हिब्रु दासहरुलाई न्युनतम अन्न समेत नदिई काममा लगाउदा एक कामदारको मृत्यू हुन्छ ।
यसै प्रसङ्गमा मिस्र सिपाहीसँग विवाद हुँदा मुसाको हातबाट उक्त सिपाही मारिन पुग्छ
। त्यस पछि उनी भागेर मरुभूमी पारी (मिदियान) जान्छन् । त्यहाँ उनले सफोरा नामक
स्त्रीसँग घरजम गरेर बस्छन् । एक दिन आफ्ना छोराहरुका साथ भेडा चराउन जाँदा उनले
अल्लाहको वाणी (Ten Commandments) सुन्छन् । त्यसपछि उनलाई चामत्कारिक शक्ति
प्राप्त हुन्छ । अल्लाहको निर्देशन अनुरुप मिस्र दरबारमा हुर्किएको त्यही मुसाले
अन्त्यमा फिरौनहरुको क्रुर पञ्जाबाट इजरायली समुदायलाई बचाउछन् । त्यही अत्याचारको
अन्त्य गर्ने क्रममा यहुदी धर्म प्रवर्तन गरेको भन्ने प्रसङ्ग बाइबलको पुरानो
नियम, कुरान तथा यहुदीहरुको ग्रन्थ तनखमा उल्लेख गरिएको छ ।
बाइबलले मुसा हुँदै जिसस सम्मको कथालाई आफ्नो पुरानो
नियममा समेटेको छ । वास्तवमा जिसस क्राइस्टले नयाँ धर्म स्थापना गर्न खोजेका
थिएनन् । त्यतिबेला इजरायलमा यहुदीहरुको
सत्ता थियो । यहुदीहरुको धार्मिक मूल्यहरु आधुनिक समाजमा नमिल्दा देखिएका थिए ।
यहुदी धर्मगुरुहरुको अन्याय आफ्नै भूमीमा बढ्दो थियो । समाजका मूल्यहरु परिवर्तित
भएसँगै यहुदी धर्मका कतिपय बिचारहरुलाई आधुनिकीकरण गर्न, परिस्कृत गर्न र अझ
लोकप्रिय बनाई संसारभर फैलाउने उनको अभिलाषा थियो । पछि घटनाक्रमले अर्कै मोड लियो
। यहुदी धर्म गुरुहरुले उनी र उनका अनुयायीहरुमाथि नै अत्याचार गर्न थाले ।
अत्याचारले सीमा नाघ्यो । अन्त्यमा यहुदी धर्मगुरु तथा इजरायलका शासकहरुले जिसस
क्राइष्टलाई क्रसमा झुण्ड्याए । यो घटनालाई पनि जिससले सकारात्मक व्याख्या गरिदिए
। उनले अरुले गरेको पाप मेरो रगतले पखाल्नेछ भनेर घोषणा गरिदिए । मानिस जन्मजात
पापी छ त्यसको फल मृत्यू हो । मानिसहरुको पापबाट मुक्तिका लागि मेरो बलिदान सहायक
हुनेछ भनी उनले पिता परमेश्वरसँग प्रार्थना गरे । उनको मृत्यु पछि उनका
अनुयायीहरुले उनको दर्शन र मतलाई व्यापक प्रचार प्रसार गरे । त्यो धार्मिक मत अति लोकप्रिय बन्यो । आज पनि
विश्वको एक तिहाइ जनसङ्ख्या क्रिस्चियानिटीमा विश्वास गर्छ । यो हिसाबले पनि भन्न
सकिन्छ कि ईशाइ धर्म पनि एउटा अत्याचारको अन्त्यका लागि भएको थियो ।
विश्वको दोस्रो धेरै जनसंख्याले मान्ने धर्म
मुस्लिम हो । यो धर्मलाई विश्वको कान्छो धर्मका रुपमा लिने गरिन्छ । निकै नै छिटो प्रचार र आफ्नो साहित्यमा समृद्ध
भएको यसको प्रतिपादन पैगम्बर मोहम्मदले गरेको मानिन्छ । मुस्लिम समर्थकहरु
पैगम्बरलाई अल्लाहको रसुलको रुपमा मान्छन् । मुस्लीम धर्म यहुदी धर्मसँग मिल्दो जुल्दो छ ।
तथापी यहुदी धर्म गुरुहरुले जिसस क्राइष्टको बिरुद्ध गरेको अत्याचार लगायतका
विभिन्न विषयलाई लिएर यहुदीसँग मुस्लीमको ठूलो मतान्तर देखिन्छ । दक्षिण पुर्वी
युरोप तथा मध्य पुर्वमा विकसित यी तिनवटै धर्मको शुरुवात एकै ठाउँबाट भए पनि स्थान
र कालको अन्तर तथा आफ्नै सम्प्रदायको अत्याचारको अन्त्य गर्नका लागि धर्म नायकहरुद्वारा मौलिक रुपमा नयाँ धर्मको
रुपमा प्रवर्तन गरेको पाउँन सकिन्छ ।
ईशाइ धर्म भित्रै पनि चर्चका पादरीहरुको
अत्याचारको बिरुद्धमा बनेको प्रोटेस्टेन्ट समुदाय होस वा आर्य धर्मको ब्राह्मणबादी
बिचारसँग असहमतिको आलोकमा प्रवर्तित जैन तथा बौद्ध धर्म हुन सबै नै अन्याय र
अत्याचारको अन्त्यका लागि प्रवर्तित धर्म हुन । यद्यपि बुद्ध धर्म अनिश्वरवादी
धर्म हो । यसले इश्वरको अस्तित्वलाई अस्वीकार गर्दछ ।
विश्वमा दुई किसिमका मानिसहरु पाइन्छन् । एक
आस्तिक र अर्को नास्तिक । उत्तर युरोप, रसिया, मङ्गोलिया, चीन, उत्तर कोरिया लगायतका मूलुकमा नास्तिकको संख्या
बढी छ भने दक्षिण युरोप, दक्षिण एसिया,
मध्यपुर्व तथा अमेरिकी महादेशमा आस्तिकहरुको सङ्ख्या बढी छ । ईश्वर र धर्ममा
आस्था राख्नेहरुका लागि धर्म प्रतिपादन गर्ने ब्यक्ति, स्थान र प्रतिपादित
ग्रन्थहरु ज्यादै महत्वपूर्ण र पवित्र रहेको हुन्छ । जे होस समग्रमा विश्वका मूख्य
रुपमा मानिने सबै जसो धर्मलाई नजिकबाट नियाल्दा कुनै न कुनै रुपमा विद्यमान रहेको अन्याय, अत्याचार र
पापको अन्त्य गरी धार्मिकता, हार्दिकता, समृद्धि स्थापना तथा सर्वस्वीकार्य समाजिक
मूल्य स्थापना गर्नु रहेको हुन्छ भनेर निश्कर्षमा पुग्छ सकिन्छ ।
(नोटः यो लेख धर्मशास्त्र विषयका विभिन्न
युट्युब भिडियोहरु, हिन्दु धर्मका विभिन्न ग्रन्थहरु, बाइबलको पुरानो नियम तथा
मजिदे कुर-आनको केही प्रकाशनमा आधारित
रहेर गरिएको अध्ययनपश्चात लेखिएको हो ।)
प्रतिक्रियाका लागिः janardan.kattel@gmail.com
