अहिले मृत्युसँगको महासङ्ग्राम चल्दैछ । कोरोनाको पछिल्लो भेरिएन्ट धेरै नै खतरनाक भएको सबैलाई अन्दाज भइसकेको छ । सबै कार्यालयहरुले अत्यावश्यक बाहेकका सेवाहरु बन्द गरेका छन् । सङ्क्रमणको साङ्लो चुडाउनलाई सर्वसाधारणहरुलाई घरैमा बस्न र सकेसम्म आइसोलेट बन्न आग्रह गरिएको छ ।
यसै प्रसङ्गमा एक दिन एउटा कार्यालयमा अब कसरी अघि बढ्ने विषयमा छलफल शुरु भएछ । धेरै थरी प्रस्तावहरु आए । आलो पालो मिलाएर काम गर्ने, प्रत्येक दिन आए पनि दुई सिफ्ट बनाएर चलाउने, अत्यावश्यक सेवा नभएकोले कार्यालयमा दर्ता चलानीको काम मात्र सामान्य रुपमा गरी कार्यालयलाई पूर्ण रुपमा बन्द गर्ने आदि । सबै कुरा सुनिरहेका हाकिम साबले अन्त्यमा भनेछन्– हाम्रो कार्यालयमा जनसम्पर्क हँुदैन । कार्यालय बन्द गर्नु आवश्यक नै छैन । उच्च मनोबल लिएर काम गर्नुपर्छ अनि सतर्क रहनुपर्छ । हाकिम साबका कुराहरु सुनिसकेपछि त्यहाँ उपस्थित मध्येकै एकजना कर्मचारीले एउटा किस्सा सुनाए । उनले भनेको कुरा एकाध बाहेक कसैले ध्यान दिएनन् कि बुझेनन् कि ? एकदेशमा दुई जना मित्रहरु थिए । उनीहरुको मित्रता कसैसँग अतुल्य थियो । एक अर्काका लागि मरिमेट्ने साथीहरु भए पछि गाह्रो–साह्रोमा सरसहयोग र महफिलमा सँगै रमाउने नै भए । एक दिन यस्तो मोड आइपुग्यो, पहिलो साथीको पिताजीले मृत्युवरण गरे । पिता पुत्रमा असाध्यै प्रेम थियो ।
देशसँग देशलाई आइसोलेट गर्ने, प्रदेशसँग प्रदेश, जिल्लासँग जिल्ला, गाउँसँग गाउँ, प्रत्येक घरसँग घर र व्यक्तिसँग व्यक्तिको आइसोलेसन गरिएपछि करिव ३ हप्तामा भाइरसको चक्र पुरा हुन्छ र आफै सङ्क्रमण कम हँुदै जान्छ भनेर चिकित्सकहरुले बताउदै आएका छन् । तर, एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा फैलने क्रम जारी रहेपछि कहिल्यै यसको चक्र पुरा हुँदैन र सङ्क्रमण भई नै रहन्छ । यसरी सङ्क्रमण लामो समयसम्म जारी रहनाले भाइरसले आफ्नो रुप परिवर्तन गर्छ ( म्युटेसन) र नयाँ भेरिएन्टको रुपमा फेरि अर्को सङ्क्रमण लिएर आँउछ । त्यसैले सबै कुरा त्यागेर अहिले आइसोलेसनको विकल्प छैन ।
साँच्चै भन्नु पर्दा त्यस्तो आदर्शतम् प्रेम र अनुराग जो सुकैको पिता पुत्रमा कहाँ पाइन्छ र ? या त कुनै आख्यानकारको काव्य या त पौराणिक पात्रको साहारा लिनुको विकल्प रहँदैन । छोराको विलाप शुरु भैहाल्यो । उसको साथीलाई पनि दुःख नलागेको त होइन तथापि धेरैबेरमा सम्हालियो । मृत्युमा आँफैले आफैलाई सम्झाउने र सम्हालिने हो । जसले मृत्युबरण गर्छ उसको त खेलो फड्को सकिन्छ तर अब बाँच्नेहरुको खेल शुरु हुन्छ । बाँच्नेहरुको खेलमा पहिलो गोटी साथीले चालेको थियो । अनेक दृष्टान्त तथा प्राकृतिक नियमको कुरा गरेर शोक सन्तप्त पुत्रलाई सम्झाउछ साथीले । बाँच्नेले फेरि पनि बाँच्ने खेल खेल्नैपर्छ, अर्को उपाय छैन । बाबुको काज किरिया सकियो । विस्तारै मृत्युको घाउ समयले पुर्दै गयो । समय चक्रले फेरि अर्को फन्को लगायो । अब दोस्रो साथीको पालो थियो । दोस्रो साथीका पिताजीलाई पनि कालले छोडेन । दोस्रो साथीको पनि पिता पुत्र प्रेम तथा अनुराग पहिलोमा भन्दा सम्भवतः बढी नै थियो । यस्तो प्रेमको उपमा के दिने आँफै कन्फ्युज छु । पहिलो साथीले सम्झाउन त कोशिष गरेकै हो तर पितृशोक बस उसले साथीको कुरा बुझ्नै सकेन । उसले साथीको सम्झाईमा अतिरञ्जना पायो । उसलाई लाग्यो, आफ्नो प्रिय पिताजी मर्दा धीत मर्ने गरी रुन पनि नपाउने ? त्यसपछि पिताप्रतिको अनुराग साथी प्रतिको तिरस्कारमा परिणत भयो । भन्यो– मैले कुनै दिन तिम्रा बाउ मर्दा तिमीलाई सम्झाएको थिएँ भन्दैमा तिमीले अहिले त्यसको पैंचो तिर्नुपर्छ भन्ने छैन ।
यहाँ त मेरा पिताजीको असामयिक निधन भएको छ । तिमी भने यसलाई हल्का रुपमा लिन्छौ ? के तिमीभित्र मृत्युजन्य शोक तथा संवेदना समाप्त भयो र यन्त्रवत मलाई सम्झाउन उद्यत रहन्छौ ? दोस्रोले आफ्नो साथीको पिताजीलाई बाउ भन्यो र आफ्नो पिताजीलाई पिताजी नै भन्यो । प्रष्ट हो पुत्रमा पिताप्रतिको अनुराग ज्याँदै नै रहेछ । कोभिडको भीडमा हामी कसरी हराइरहेछौ ? चीनमा कोभिडको प्रकोप हुँदा हामीले भन्यौ– चीनमा हो, नेपालमा त हैन नि ! हामीले गर्नुपर्ने तयारीको त के कुरा, त्यो सम्बन्धमा खोजी न चासो, केही नै गरेनौ । त्यसको केही पछि हाम्रै निर्णयले लाखौं मुस्लीमहरुको भेला गर्न बोलायौ इज्तमा भनेर । कमसेकम १० लाख मानिसको उपस्थितिमा त्यो धार्मिक कार्यक्रम सम्पन्न भएको थियो । त्यसपछि दिल्लीस्थित मस्जीदका भक्तजनहरुलाई कोरोना पुष्टि भएपछि मात्र हामी एक खेपका लागि अलिकति झस्किएका थियौ । यहाँ नेर हाम्रो भाग्य बलियो ठहरियो र ठूलो दुर्घटना हुन पाएन । यो त प्रतिनिधि भेला मात्र थियो ।
मानिसहरूको जमघट हुने अन्य कति कार्यक्रम भए त्यसको लेखा जोखा नै छैन । धन्य ! संक्रमण नियन्त्रण भन्दा बाहिर गएन । यति हुँदाहुँदै पनि मलाई लाग्छ पहिलोपटकको संक्रमण फैलिएको अवस्थामा हामीले कम्तीमा शहरी इलाकामा अलि बढी नै सतर्कता अपनाएको थियौं । यसपटक त जनता पनि थेत्तरा भए । कोही अझै पनि कोरोनालाई प्रोपोगान्डा नै हो भनी फुक्दै हिडेकै छन् । हामी अहिले धेरैले भन्ने गरेको वाक्यांश ‘ केही नहुञ्जेल केही हँुदैन’ कै शरण परेर पुरै भाग्यमा विश्वास गर्ने आत्मबलद्वारा दर्विला भएका छौं । यो पटक न सरकारले कुनै ठूलो तयारी ग¥यो, न कसैले । तयारी गर्नु भन्दा अघि नै धेरै मान्छेलाई कोरोनाले काम तमाम गरिसकको अवस्था छ । अझै पनि, ‘ए ! त्यो छिमेकीकोमा मात्र हो । हाम्रो घरमा छैन’ को मनस्थिति आम मान्छेहरुमा पाइन्छ । अरुको मृत्यु हुँदासम्म साथीको बाउ हो भनेर सम्झाउन त सकिएला तर आफ्नैको मृत्यु र आफ्नै मृत्युमा कसैले सम्झाउन हिम्मत गर्ने छैन भन्ने कुरा समयमै ख्याल राख्न ढीला भइसकेको छ ।
गत वर्ष सरकारले नै लकडाउनको घोषणा ग¥यो । हरेक जिल्लामा, हरेक स्थानीय तहमा क्वारेन्टिन बनाइए । सीमाका विभिन्न स्थानमा होल्डिङ सेन्टर तथा संक्रमण पुष्टि भएकाहरुलाई राख्न आइसोलेसन सेन्टर बनाइएका थिए । कुनै घरको कुनै व्यक्तिमा लक्षण देखिए तुरुन्त क्वारेन्टिनमा लगेर निगरानी गरियो । सङ्क्रमणको श्रृंखला चुडाउनलाई त्यतिबेला साँच्चै नै प्रयास भएको थियो । भलै भेन्टिलेटर त्यति धेरै थिएनन् । त्यसमा चै नेपालीको भाग्यवादले काम गरेजस्तो देखियो– त्यति धेरै भेन्टिलेटरको आवश्यकता देखिएको पनि थिएन । तर यसपटक चैं हामीले के के गर्न भ्यायौ ? काठमाण्डौमा संक्रमित भएर आएका मानिसहरु गाउँमा बिरामी हुँदा वा मरिरहँदा सोच्छु, के तिनीहरु घरमा हुनुपर्ने हो र ? उनीहरुलाई समयमै आइसोलेट गरी उपचार गर्न नसक्दा एकातिर अकालमा मृत्युले ताण्डब मच्चाएको छ भने अर्कातिर अहिले सारा गाउँ तथा दुर दराजसम्म कोरोना फैलिएको छ ।
सारा जनता भयाक्रान्त बनेका छन् । सरकारको तयारी एक ठाउँमा छ, त्यसमा कमजोरी भयो । अनि हामी जनता के गर्दैछौ ? अरुको मृत्युलाई फेसबुक र सामाजिक सञ्जालको स्टाटस बनाएर लाइक र कमेन्ट गन्दै मर्न बाँकी रहेकाहरुलाई थप मृत्युको निम्ता त दिदै छैनौ ? एक चोटी दोहोर्याएर सोच्ने बेला भएको छ । त्यो पनि मर्यो, ऊ पनि मर्यो भनेर मृत्युको पङ्क्ति देख्दा बिरामीको मनोबल कहाँ रहन्छ ? बरु हामीले यति गर्न सक्छौं – फेसबुकमा समवेदना स्वरुप दिवंगतको फोटो नहालौं । समाचार दिनै पर्ने कर्तव्य भएको एक जनाले हालिसकेपछि त्यसलाई क्बम रियाक्ट गर्ने वा एक शब्द श्रद्धाञ्जलि वा च्क्ष्ए लेखेर सूचना ग्रहण गरेको सन्देश दिनु वा दिवंगतप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्नु नै आजको अवस्थामा सबैभन्दा बुद्धिमानी देखिन्छ । हामीले बिरामीका छिमेकी वा परिवारका अन्य सदस्यहरुलाई सोधेर के कस्तो अवस्था छ भनेर बाचुञ्जेल एक पटक फोन नगर्ने अनि मृत्यु हुनासाथ फोटो हालेर समवेदना र श्रद्धाञ्जली व्यक्त गर्ने विक्रितिपूर्ण कार्य गर्नाले यो सिङ्गो समाजको मनोबल गिरिरहेको छ । हुन त माथिको कथामा भनिएझैं दिवंगतसँगको अट्याचमेन्ट र अनुरागको मात्रा अनुसार सबै कुरा फरक पर्न सक्छ ।
तथापि हामीले सकेसम्म संयमित भएर बस्नुपर्ने समय आएको छ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता अभिवृद्धिद्वारा रोगसँग लड्ने क्षमता विकास गर्न सकिन्छ भनेर सास फेर्न सिकाउनेदेखि लिएर योगा ध्यान सिकाउनेहरुको बजार आजभोलि बिस्तार भएको देखिन्छ । व्यायाम तथा योगाभ्यासले निशन्देह हामीलाई मजबुत बनाउँछ । तर, यो अहिलेलाई भने घरमा आगो लागे पछि कुवा बनाउन दौडे जस्तै हो । आज व्यायाम वा योगाभ्यास गर्नाले आजै वा भोलिलाई नै हामीले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन सक्दैनौ । बरु व्यायाम र योगाभ्यासलाई जीवनशैलीको रुपमा अपनाउदा भने यो जीवनभरलाई सहायक हुनसक्छ । अर्कातिर आयुर्वेदिक औषधिको व्यापार पनि त्यस्तै देखिन्छ । आयुर्वेदिक औषधिले पनि तुरुन्तै काम गर्ने होइन । इमर्जेन्सीमा हामीले एलोप्याथिकका औषधी सेवन नगरी सुखै छैन । तुलसी मञ्जरी वा तुलसीको पत्ता, बोझो, अलैंची, दालचिनी, बेसार, गुर्जो आदि जस्ता जडीबुटीजन्य कुराहरु घरमा राखेर सावधानीपूर्वक जानकारहरुको सल्लाहमा तिनीहरुको काँडा पानी सेवन गर्ने, पानीको वाफ लिने जस्ता कार्य गरेमा केही हदसम्म स्वस्थ्य सुधारमा मद्दत गर्ला । तर, जडीबुटीको प्रयोग जथाभावी गरेमा यसले राम्रो नतिजा दिन सक्दैन भन्ने कुरा पनि ख्याल राख्नुपर्छ । ज्वरो आउँदा कसरी प्राथमिक उपचार गर्ने भन्ने जानकारी राख्दा सबैको लागि फाइदा नै हुने देखिन्छ । बरु हामीले सँधै देखेर आफूसँगै रहेर पनि वास्ता नगरेका धेरै कुराहरु हुन्छन्– त्यस्ता कुराहरुमा ध्यान दिनुपर्छ । उदाहरणको लागि सँधै पत्रिकामा एम्बूलेन्स लगायत महत्वपूर्ण टेलिफोन नम्बरहरु छापिन्छन् । तर कहिल्यै पढ्दिैन । हामीले घरका सबैले देख्ने ठाउँमा एम्बुलेन्स, नजिकको स्वास्थ्यकर्मी वा डाक्टर, प्रहरी, जिल्ला प्रशासन कार्यालय, वडा कार्यालय, वडाध्यक्ष तथा मेयर÷ उपमेयर, दमकल आफूले प्रयोग गर्ने गरेको अटो रिक्सा आदि आफूलाई भैपरी आउन सक्ने व्यक्ति वा संस्थाहरुको फोन नम्बर लेखेर टाँस्नु वा मोवाइलमा सेभ गर्नु जरुरी छ ।
महामारीको समयमा सबैले सिटामोलको एक दुई फाइल घरमा राख्नुपर्छ । थर्मोमिटर तथा अक्सिमिटर सकेसम्म घरमा राखेर बेला–बेला आफ्नो स्वास्थ्यको जाँच गर्दै गरे आफू र परिवारको स्वास्थ्यमा सजग रहन मद्दत पुग्छ । यी सबै कुरा गरिसक्दा, हालसम्म कुनै पनि भाइरसजन्य रोगको पूर्ण रुपमा उपचार गर्न सक्ने औषधि बनेको छैन । चाहे त्यो जति सुकै अघि नै जनार्दन कट्टेल देखापरेको किन नहोस् । यसको नियन्त्रण वा रोकथाम गर्न सकिन्छ तर निर्मूल पार्ने औषधि बनेको छैन । पछिल्लो समय देखा परेको कोरोना भाइरसको नयाँ भेरियन्टको पनि उपचार सम्बन्धमा सोही कुरा लागु हुन्छ । डाक्टरले लक्षणको आधारमा बिरामीलाई सपोर्ट गर्ने हो । रोगलाई जित्ने हाम्रै शरीरभित्रको इम्युनिटीले मात्र हो । यसै सन्दर्भमा सामाजिक सञ्जालमा आइरहने एउटा सकारात्मक सोचको अर्को छोटो किस्सा यहाँ प्रस्तुत गर्न उपयुक्त देखिएको छ । अमेरिकामा एकपटक एक व्यक्तिलाई मृत्युदण्डको सजाय सुनाइएको थियो ।
उसलाई परीक्षणका लागि मृत्युदण्ड बिषालु सर्पको डसाइबाट दिइनेछ भनी बताइयो । उसको आँखामा पट्टी बाँधेर सर्पको जस्तै दाँत भएको सुईले घोचियो । अभियुक्तलाई लाग्यो कि– मलाई सर्पले टोकी सकेको छ । त्यसपछि २४ घण्टा भित्रै उसको मृत्यु भइ हाल्यो । यो साँच्चै नै अचम्मको र रहस्यमय घटना थियो । बैज्ञानिकहरूका लागि पनि ठूलो अनुसन्धानको विषय बन्यो । त्यसपछि मृतकको शरीरको जाँच गरिहेर्दा उसको रगतमा सर्पको विषको मात्रा पाइयो । यस कथाको सन्देशबाट हामीले भन्न सक्छौं कि – हाम्रो मस्तिष्कले जस्तो सोच राख्यो त्यस्तै नै शरीरले रसायनिक पदार्थ उत्पादन गर्ने रहेछ । कोभिडको सन्दर्भमा पनि हामीले नकारात्मक कुराहरु मात्र सोच्यौं भने हामी झनै कमजोर बन्दै जान्छौं र हामी रोग प्रतिरोध क्षमताहीन हुनेछौं । त्यसैले हामीले दह्रो आत्मबल तथा हामीभित्रै रहेको सकारात्मक उर्जाद्वारा रोगलाई परास्त पार्नु पर्ने समेत देखिएको छ । त्यसो भएपछि अब कोरोना भाइरसलाई जित्ने दुइटा तरिका मात्र देखिए । पहिलो इम्युनिटी बढाउने । जसका बारेमा चर्चा गरिसकियो । इम्युनिटी हामीसँग जे छ छँदैछ । बढाउने भन्दैमा केही महिना वा दिनको योगाभ्यास, व्यायाम वा आहार विहारले बढ्दैन ।
यो त जन्मेदेखि लगातार विकास भएको हुन्छ । हाम्रो जीवन पद्धति÷ शैलीले समेत निर्धारण गर्छ । यसमा सकारात्मक सोचजन्य उर्जाले पक्कै सहयोग पु¥याउने नै छ । दोस्रो पद्धति भनेको सङ्क्रमण फैलन नदिने नै हो । त्यसका लागि सङ्क्रमणको शृङ्खलालाई चुडाउनुपर्ने हुन्छ । जसको लागि आइसोलेसनको जरुरी हुन्छ । देशसँग देशलाई आइसोलेट गर्ने, प्रदेशसँग प्रदेश, जिल्लासँग जिल्ला, गाउँसँग गाउँ, प्रत्येक घरसँग घर र व्यक्तिसँग व्यक्तिको आइसोलेसन गरिएपछि करिव ३ हप्तामा भाइरसको चक्र पुरा हुन्छ र आफै सङ्क्रमण कम हँुदै जान्छ भनेर चिकित्सकहरुले बताउदै आएका छन् । तर, एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा फैलने क्रम जारी रहेपछि कहिल्यै यसको चक्र पुरा हुँदैन र सङ्क्रमण भई नै रहन्छ । यसरी सङ्क्रमण लामो समयसम्म जारी रहनाले भाइरसले आफ्नो रुप परिवर्तन गर्छ ( म्युटेसन) र नयाँ भेरिएन्टको रुपमा फेरि अर्को सङ्क्रमण लिएर आँउछ । त्यसैले सबै कुरा त्यागेर अहिले आइसोलेसनको विकल्प छैन ।
यो कुरा नबुझेर होला अझै पनि आफ्नो काम, व्यापार र टार्गेटलाई चैं पार गरिहालौ भन्दै कतिपय व्यक्ति, कार्यालय तथा व्यापारीहरु आफ्नो काम चालु राखेर झन् ठूलो संक्रमणलाई निम्ता दिइरहेका छन् । त्यसैले अहिले उसको बाउ मर्दा हामीले नबुझे जस्तो ग¥यौ, आफ्नै खाले अर्ति र बुद्धि दिदै हाम्रा क्रियाकलापलाई जारी राख्यौ भने भोलि आफ्नै पिताजी मर्दा सम्झाउने साथी पनि बाँकी रहदैनन् भन्ने बुझ्नु अत्यन्तै जरुरी छ ।
