हुन नसकेको पण्डित म !!!

भाग्यको लहरमा लहरी लहरी 

पुगे म यस मरुस्थलमा कसरी 

तर  खेद छैन तिम्रो आकृति 

लेखिएको छ यो हृदय भरी ।।

युग कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको यी पङ्क्तिमा भनिए जस्तै सायद सबै मानिसहरु आफ्नै भाग्यको लहरमा लहरिदै लहरिदै कोही कुन मरुस्थल पुग्लान ? कति त हराभरा फाँट भेट्लान वा कसैले शान्त समुद्र भेट्लान । सबैको आआफ्नो दृष्टिकोण हो ।  आफ्नो गन्तव्यलाई मरुस्थल मान्ने वा स्वर्ग भूमी मान्ने । मेरो विचारमा आफू पुगेको ठाँउलाई मरुभूमी ठान्नु तीव्र असन्तुष्टिको अभिव्यक्ति हो । कविले आफ्नो धरातललाई (सायद काठमाण्डौ ?) भरुभूमी भने पनि आफ्ना उपलब्धीलाई मरुभूमी मान्नु हुदैन भन्ने मेरो ठम्याई छ । यसो भन्दैमा जे छ त्यसैमा सन्तुष्टि मानेर बस्ने भनेको चाँही होइन । 

यो प्रसंगको उठान किन गरियो भने मेरो बाल्यकाल, मेरा आमा र बुबाले  मेरो लागि देखेको सपना र त्यो सपना मैले पूरा गरे नगरेको सन्दर्भमा एउटा स्मरण यहाँ प्रस्तुत गर्न लागि रहेको छु ।

पण्डित यात्रा भाग १

म कक्षा सातमा भर्ना हुने बेलैमा मेरी माइली दिदीको विहे भयो । रातीको लगनमा विहे र त्यसको एक दिन अघि दिउसोको लगन पारेर त्यही समयमा मेरो ब्रतबन्ध पनि गरिएको थियो । मैले बिहेको कसारेका दिन आफ्नै बा र गुरु डमरुबल्लभ न्यौपानेबाट  पवित्र मन्त्र सुनें । त्यसपछि आमा र बाको चाहाना अनुरुप (जुन मेरो पनि उत्सुकता थियोे)  म संस्कृत पढ्न जाने भएँ ।  त्यसबेला आमा मलाई फुक्र्याउदै भन्नुहुन्थ्यो ममा पण्डित हुने क्षमता छ । मैले विद्या (आमाकै शब्दमा) पढेर धेरै ठूलो नाम कमाउन सक्छु । यदि यसो भयो भने हाम्रो कूलको इज्जत, प्रतिष्ठा उँचो हुनेछ । मलाई पनि के लाग्थ्यो भने अंग्रेजी विद्या (स्कूलको हाम्रो पढाईलाई भन्ने गरिन्थ्यो) त सबैले पढेका छन् । आफू मात्र संस्कृत पढेर पण्डित भइयो भने त  आमाले भने जस्तै हुनेछ । त्यसैले म सँस्कृत पढ्न जानको लागि राजी भएको थिएँ । 

दिदीको विवाह सकिए पछि  ठूलो दाजु र म झापाकोे जुकेखाडीको यात्रामा निस्कियौं । साथमा गोमा दिदी (फुपूकी छोरी) पनि हुनुहुन्थ्यो । हाम्रो टोली करीब दश घण्टा हिडेर बेलुका जुकेखाडी बढीबाकोे घरमा बास बस्न पुग्यो । बढीबालाई हामी केटाकेटीप्रति त्यतिखेरै उतीसाह्रो विश्वास रहेनछ, सायद । भन्नु हुन्थ्यो “संस्कृत पढ्ने भनेको त्यस्तै हो, हाम्रो बाहुनको चिनो, जनै चाँही कहिले पनि नछोड्नु ।” एक दिन आराम गरी त्यसको अर्को दिन हामी दाजु भाइ पैदलै सुरुंगा सानिमाको घरतर्फ लाग्यौ । सुरुंगा पुगेपछि रातीदेखि म निक्कै नै वरामी भएँ । मलाई धेरै नै बान्ता हुन थाल्यो । मेरो विचारमा यो अघिल्लो दिन ‘भुटेका मकै खाए झैं’ खाएको काँचो सुपारीको असर थियो । बिहान सानिमाले धामी बोलाउनु भयो । उसले धेरै बेर जोखाना हेरेर  ‘सिये लागेको’ निश्कर्ष निकाल्यो ।  त्यसपछ उसले अक्षता फुकेर खान दियो । मैले पनि उसले भनेझैं गरिदिएँ । विस्तारै मलाई ठीक हुँदै गयो । भन्न नसके पनि मलाई के लाग्यो भने धामीले ठ्यक्कै नमिलाए पनि अघिल्लो अक्षरचाँही मिलाउदा रहेछन् ।

सानाबा बैष्णब धर्म मान्नु हुन्थ्यो । वहाँकै सल्लाह अनुसार मलाई विराटनगरस्थित पाञ्चाली मन्दिरमा राखेर पढाउने निधो भयो । पाञ्चली बैष्णब सम्प्रदायकै  मन्दिर हो ।  केही दिनमा हामी तीनै जना (दाजु , म र सानाबा) बिराटनगर तर्फ लाग्यौं ।  मलाई मन्दिरमै छोडेर फर्कने बेलामा मन्दिरको अनुशासन आदिको बारेमा सानाबा र दाजुले केही सम्झाउनु भयो  । तर बासुदेब दाइ (सानिमाको छोरा) पनि त्यही मन्दिरमा बसेर पढ्ने भएकोले ढुक्क थिएँ । 

पाञ्चाली मन्दिरमा पुगेका दिन मैले प्रथम पटक टेलिभिजन देखें । अन्य विजुलीका सामानहरु पंखा तथा बत्तीहरु पनि त्यहीं नै दर्शन गरें । 

मन्दिरको अनुशासन बेग्लै थियो ।  केही झन्झटिलो भन्नु पर्छ । बिहान उठेर सुचि हुँदा कयौं पटक हातमा माटो लगाएर धुनु पर्ने,  दैनिक नुहाउनु पर्ने, यद्यपी शहरको बीचमा अवस्थित त्यो मन्दिरमा साबुनको प्रयोग भने बन्देज थियो । विहान बेलुका सधै गायत्री मन्त्र जप्नु पर्ने । विष्णुसहस्रनामस्तोत्र पढ्नु पर्ने आदि । प्रत्येक दिन करीब ११ बजे तिर गुरु आउनु हुन्थ्यो । वहाँले मेरो लागि लगभग दुई श्लोक विष्णुसहस्रनामस्तोत्र कण्ठ पार्न  गृहकार्य दिनु हुन्थ्यो । यसलाई ‘पाठ दिने’ भन्ने चलन थियो ।  गुरुले दिएको पाठ दशचोटि पढ्दा कण्ठ भै हाल्थ्यो । बाँकी समय मेरो पुरै खाली थियो ।

                    

म दिउँसो प्रायः साथीहरुसँग मन्दिरको गाई चराउन जान्थें । हामी महेन्द्र मोरंग बहुमुखी क्याम्पसको चहुर अनि अझै पर पर नहरको डिलसम्म गाई लिएर पुग्थ्यौं । मेरो गाई चराउने साथीहरु मध्ये एकजना चाँही अन्यन्त फटाहा लाग्थ्यो —मलाई । किनकी ऊ नहरको डिलमा आँखा चिम्ली टुक्रुक्क बसेर दिशा गथ्र्यो ।  उसको धारणा के रहेछ भने आफूले नदेखे पछि अरुले पनि देख्दैनन् । उसको नाम भगवान वा यस्तै केही थियो र आफूलाई खोटांग तिरबाट आएको हू्ँ भन्थ्यो ।

विस्तारै दिनहरु वित्दै थिए । तराइको गर्मी र मन्दिरको नयाँ वातावरणमा अनुकुलित हुदै थिएँ । तर मेरो मनमा एउटा यस्तो डर पैदा भयो जसका कारण आमाको छोरो पण्डित बनाउने सपना असरल्लै छाडिदिएर मैले मन्दिर छोड्न बाध्य हुनु पर्यो । त्यो डर थियो बैष्णब धर्म धारण गर्ने विधि ।

एक दिन मन्दिरमा नयाँ बटुकहरुलाई बैष्णब बनाउने कुरा चल्यो । त्यसको लागि आगामी एकादशी तिथीलाई साइत बनाएर गर्ने भनियो । एकादशीमा मन्दिरमा भव्य पूजा पाठ समेत हुने रहेछ । मेरो बाल सुलभ कौतुहलले बैष्णब बन्ने विधि जान्न खोज्यो । बासुदेब दाइलाई सोधिहालें ।  वहाँले भन्नु भायो, “मन्त्रले पूजा गरेर  शंख र चक्र कुँदिएको तामा वा सुनको पातालाई तताएर पाखुरामा डामिन्छ ।” मैले पोल्छ होला भनेर राखेको जिज्ञासामा वहाँले पोल्दैन त भन्नु भो तर मेरो मनले  पटक्कै मानेन । यो प्रक्रिया दाजुले मलाई जिस्क्याउन भन्नु भएको थियो वा साँच्चै नै हो मैले दोहार्याएर अझैसम्म कसैसँग सोधेको पनि छैन । जे होस ममाथि साह्रै ठूलो मनोबैज्ञानिक संकट आइलागेको थियो, त्यतिबेला ।

त्यसपछि मैले कुनै हालतमा मन्दिरबाट उम्कने वा बाहाना बनाएर भाग्ने उपाय सोच्न थालें । त्यसको योजना स्वरुप घरमा एउटा चिठ्ठी लेखें । यद्यपी त्यो चिठी घरमा पठाउनलाई नभई दाजुलाई पढाउन थियो । चिठीको सार यस्तो थियो —“ म घर आँउछु ।  भंैसीको भकारो सोहोरेर भए पनि अरुले पढेको विद्या नै पढ्छु ।  दैनिक सातवटा किताबका सातवटा पाठ पढ्ने मान्छेलाई यहाँ दुई श्लोक कण्ठ पार्न दिन्छन् र गाई हेर्न पठाउँछन् । यहाँ बसेर त म पण्डित होइन हली, गोठालो हुन्छु होला । आदि अदि ...”  चिठीका धेरै जसो कुराले म होम सिक भएको र विराटनगरमा कुनै हालतमा बस्न नसक्ने दर्शाउथ्यो । मेरो खास समस्या त लेख्नु पनि भएन, इज्जत जाने अर्को डर थियो । म बैष्णब बन्ने प्रक्रियाको भुतबाट तर्साइएको थिएँ ।

पत्र लेखिसकेर आफ्नै किताबको भित्र पट्याएर  अलिकति देखिने गरी राखें र उक्त किताब दाजुको संगै राखिदिएँ । अनि चिठी पठाएर आँउछु भनी दिनभरी बजार तिर भागें । फर्कदा दाजुले मेरो पत्र पढिस्क्नु भएको रहेछ । 

पत्रले राम्रो काम गर्यो ।  दाजुले मलाई घर फर्कन गाडि चढाइदिनुभयो । नौ दिनको पाञ्चाली मन्दिरको बसाईलाई छोडेर म अब आफ्नै घर फर्कने भएँ । मलाई उतीबेला आफ्नो भविश्य प्रति कुनै चिन्ता थिएन । म २ दिन पछिको समेत कल्पना गर्न सक्दिनथें  होला । 

त्यस मन्दिरमा भएका घटनाहरु मध्ये एउटा घटना उल्लेखनीय छ । एक दिन विराटनगर हुलाक कार्यालयको छेउमा घर भएको एउटा बुढो मान्छे साह्रै बिरामी भएछ । उसको दशदान बैतरणी गर्ने भनेर मन्दिरका बटुकहरु लिन एक जना गुरुजी आए । अरु सबै जना धोती लगाएर दशदान लिन गए । मैले धोती लगाउन जानेको थिइन । जाने पनि मेरो धोती अत्यन्त ठूलो थियो । मैले तौलिया बेरेर नै काम चलाएँ । हामी गए पछि दश दान बैतरणीको  काम शुरु भयो ।  म केही पछाडि नै थिएँ ।  दाजुले मलाई स्वर्ण दान लिने बेलामा अघि सर्न संकेत गर्नु भएको रहेछ, मैले बुभिंmन । म त बस्त्र दानमा परें । ‘तँ लाटो अघि सर्नु पर्देैन’ भनेर वहाँले पछि पनि गाली गर्नु भो । तर त्यतिबेला मलाई स्वर्ण र बस्त्रमा कुनै अन्तर थिएन । बरु मैले पाएको रु ७५  दक्षिणा भने  मुल्यवान थियो । तर त्यो पैसा समेत पछि मावलमा रातेखोलामा पौडि  खेल्न जाँदा हराएँ । 

यसरी म लगभग २०, २५ दिनको मधेश घुमघाम र बसाइ पछि  घर फर्किएँ । विद्यालय जान थाल्दा शैक्षिक सत्र शुरु भएको डेढ महिना वितिसकेको रहेछ ।  म फर्किएकोमा शिक्षकहरु अत्यन्त प्रशन्न हुनु भयो । किनकी कक्षाको चतुर छात्र मध्येको म एक थिएँ ।  यसपछि  भने म नियमित स्कूल जान थालें । ममा पण्डित हुने भुत एकप्रकारले समाप्त भएको थियो ।

पण्डित यात्रा भाग २

म आफ्नो एस. एल सी परीक्षा पश्चात केही न केही कुरा सिकेर बिताउन चाहन्थें ।  तर मैले यो कुरा कसैसंग भन्ने आँट गरिरहेको थिइन । घरमा दाजुहरु, दिदीहरु सबैजना भएकोले काम गर्न वा अन्य कुनै कुराको लागि घर बस्नै पर्ने बाध्यता पनि मसँग थिएन । त्यति बेला पनि आमाले एउटा छोराले संस्कृत पढिदिए हुन्थ्यो भनिरहनुहुन्थ्यो  । बा पनि संस्कृत विद्या भनेको अँध्यारोमा दियो बालेको जस्तै हो भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । चार महिनामा पनि केही कुरा जानिन्छ भनेर बाले भनेपछि यही कुरालाई मैले अवसरको रुपमा लिएँ र पुनः सँस्कृत पढ्न जाने अल्पकालिन प्रस्ताब राखें (रिजल्ट आउनजेललाई) । 

हाम्रो साजबोटे खेत त्यही हिँउदमा बेचिएको थियो । त्यही पैसाले मधेशमा किनेको जग्गा पास गर्नलाई जानु पर्ने थियो ।  त्यही भएर हामी बाबु छोरा अलग अलग उद्देश्य लिएर सँगै मधेश झर्यौ । पैदलै । यस पटक हामी जुकेखाडी गएनौ । शनिश्चरे कान्छा हजुरबाको घरमा गयौं । यो २०५२ सालको फागुन तिरको प्रसंग हो । 

बा मलाई हजुरबाको जिम्मामा छोडेर आफ्नो काम तिर लाग्नु भो । कोहबरा तिर । अब शनिश्चरे पुष्पलाल गुरुको विद्यापिठमा मलाई पुर्याउने काम कान्छा हजुरबाको थियो । एक वा दुई दिन पछि वहाँले मलाई पुष्पलाल गुरुको आश्रममा लिएर जानु भयो । वहाँका अनुसार मैले चाहेको कोर्ष (लघुसिद्धान्त कौमुदी) सिध्याउन कमसेकम ३ वर्ष लाग्ने थियो । तर मैले यसमा कुनै प्रतिक्रिया गरिन ।  मलाई कोर्ष सिध्याउनु थिएन । रिजल्ट आउनजेलमा जति पढिन्छ पढ्नु थियो ।

मैले अब गुरुकुलमा बसेर पढ्नलाई बन्दोबस्तीका सामानहरु —थाल, बटुका, भाँडाकुडा, सिरक डसना, मेखला आदि  किन्नु पर्ने भयो । मसँग पैसा थिएन । हजुबाले त्यो झन्झटमा फस्नु भन्दा मलाई विर्तामोडमा लेखनाथ सानाबाको घरमा लगेर छोडिदिनुभो ।

सानाबालाई म चिन्दिनथें । सानिमासँग कुराकानी गर्दै र भाइ बैनीहरुसँग खेल्दै दिन बित्यो । साँझमा सानाबा आउनु भयो । वहाँले  किन आएको भनेर सोध्नु भयो । मैले पनि डराउदै आफ्नो उत्तर दिएँ । साँझमा त्यति धेरै कुरा हुन पाएन । 

बिहान मलाई बोलाएर सानाबाले कम्प्युटर सिक्न भन्नु भयो ।  कम्प्युटर मैले त्यसै दिन पहिलो पटक सुनेको शब्द थियो । म अलमल्ल परें । कस्तो हुन्छ ? कसरी सिक्ने ? यो सिक्दा के फाइदा हुन्छ ?  गाडि जस्तै पो हो कि ? आदि तर्कनामा रनभुल्ल हुदै मैले  यसबारे विभिन्न प्रश्नहरु गरे ।  वहाँले टि. भि. जस्तै हुन्छ, अक्षर छाप्ने मेसिन हो भने पछि केही धारणा त बन्यो तर त्यहाँ त धेरै पैसा लाग्ने रहेछ । कमसेकम चार देखि पाँचहजार । जति धेरै कोर्ष गर्दै गयो त्यति धेरै पैसा थप्नु पर्ने । मलाई केही न केही सिकेर नै त्यो चार वा पाँच महिनाको समय कटाउनु थियो । त्यसैले अब कम्युटर तिर ध्यान मोडियो । त्यस पछि मैले सानाबाकैमा बसेर वर्ड परफेक्ट, लोटस १२३ र एम एस डस गरी तीनवटा प्रोग्रामहरु सिके । त्यतिबेला वीन्डोज अपरेटिंग सिस्टम भरखरै शुरु भएको थियो ।  एस एल सीको रिजल्ट आए पटि कम्प्युटर सिक्ने काम स्थगित भयो । त्यसपछि पैसा तिरेर वा इन्स्टिच्युटमा गएर फेरि अरु सिक्न सकिएन, सिकिएन । यही चार महिना सिकेको कम्प्युटरको भरमा अहिले काम गरिदैछ । अचेल कलम छुुन अल्छि लाग्छ । बरु टाइप गर्न सजिलो ।

थाहा छैन मैले  चार वा पाँच महिना सँस्कृत पढेको भए मलाई अघिल्लो पढाईलाई कहाँ नेर सहयोग पुग्थ्यो । पहिलो प्रयासमा नौ दिन पढेको विद्या दोस्रो प्रयासमा त एक दिन पनि पढिएन । तर जे भए पनि प्रविधिसँग नजिक भइयो । 

यसपटक मेरा कान्छा हजुरबाको कञ्जुस्याईले गर्दा मैले फेरि पनि  बा आमाको सपना जस्ताको तस्तै छोडिदिए । त्यो विद्याबाट सँधै बन्चित भएँ ।  मेरो बिचारमा अचेल बा आमा पनि निक्कै नै फरवार्ड भैसक्नु भो, किनकी हुन नसकेको पण्डितप्रति र मैले पढेको विद्या प्रति पनि सन्तुष्ट नै हुनुहुन्छ ।

विश्वविद्यालय की अनुभव ?

हिउँदको एक दिन म बेंसीको गोठमा एक्लै खेल्दै थिएँ । किनकी मलाई गोठ रुँगेर बस्न अह्राइएको थियो । गोठ देखि तल मभन्दा करीब चार पाँच वर्ष जेठा दाजु दिदीहरु भैसी चराउदै भैसी चरनमै कुन्नी के हो खेल्दै थिए । त्यो दृष्य गोठबाट प्रष्ट देखिन्थ्यो । स्वाभाविक रुपमा उनीहरुको खेलले मलाई आकर्षण गरिहाल्यो । म खेतका अग्ला अग्ला कान्ला नाघ्दै त्यस खेलमा समाहित हुने उद्धेश्यले उधै उँधो दौडिएँ । अन्त्यमा म उनीहरुले खेल्दै गरेको खेलमा सामेल भँए । खेल थियो — खेतका कान्लामा दौडिएर पर सम्म अडिएर जानु पर्ने, दौडदा मात्र जिउ अडिन्थ्यो । दौडिदै को पर पुग्ने भनेर ‘कान्लाको खेल’ हाम्रो चल्न थाल्यो  । वास्तवमै रमाइलो थियो त्यो खेल – बाख्राको पाठो जस्तो एका तिरबाट बुरुक्क उफ्रियो अर्को तिर पुग्यो । कति मजा ! 

केही बेरमा गाई भंैसीहरु केही पर पुगेछन् क्यारे वा बाली खान गएकाले पनि हुन सक्छ, मेरा अग्रजहरु खेल छोडेर बस्तु धपाउन कुदे । मलाई कुनै कुराको मतलब थिएन । किनकी गाई बस्तु हेर्ने काम मेरो थिएन ।

मैले खेललाई निरन्तरता दिइरहें ।  खेल्ने क्रमको अन्त्यमा नै भनौ, किनकी त्यसपछि पुनः उक्त खेल खेलिएन, म कन्लामा अडिन नसकेर खेतका गह्रामा लडें । आफ्नै शरीरले मेरो वाँया हात थिच्यो र भाँचियो ।  त्यो क्षण  यस्तो थियो, हात भाँचिनु र हात पनि भाँचिने चिज रहेछ भनेर अन्तरज्ञान हुनु सँगसँगै भयो । मलाई र्दुघटाना हुने सम्भावित ठाँउ अवस्था र खेल बारे कुनै ज्ञान रहेनछ त्यतिखेर,  भन्नु पर्छ । हात भाँचिए पछिको मेरो बालसुलभ रुवाइसँगै निस्केको पहिलो शब्द नै मेरो ज्ञानसँग सम्बन्धित थियो – हात भाँचियो ।  उक्त शब्द मैले प्रयोग समेत गरेको वा सुनेको थिइन होला । मलाई लाग्छ मैले नयाँ घटनासँगै नयाँ ज्ञान प्राप्त गरें, नयाँ शब्दको प्रयोग गरें । त्यति बेला म छ वर्षको थिएँ । २०४३ को माघ महिनाको घटना हो यो, किनकी फागुनदेखि हाम्रो कक्षा २ मा भर्ना हुने गरी कक्षा १ को नतिजा आइसकेको थियो ।

त्यसपछि हातको उपचारको क्रम शुरु भयो । बाले गम्छाले मेरो हात काँधमा झुण्ड्याइदिनुभो ।  घर गएपछि आमाले चम्सुर पिसेर त्यसको लेप भाँचिएको ठाँउमा लगाइदिनुभो । र तातो गाईको दुध खान दिनु भयो । दुधको स्वाद सँधैको जस्तो थिएन । अलि नमीठो  बाक्लो थियो । पछिमात्र थाहा भयो त्यसमा त चिप्ले किराको फुल घोलिएको रहेछ ।

त्यतिखेर झापाको शनिश्चरे बजारमा शंकर डाक्टर बस्थे । उनी नामुद डाक्टर थिए । भोलिपल्ट बा र मामाको सल्लाह बमोजिम मलाई शंकर डाक्टरकोमा उपचारार्थ लैजाने निर्णय गरिएछ । शनिश्चरे जान गोलाखर्कबाट गाडि चढ्नु पथ्र्यो । त्यहासम्म माइली दिदीले डोकामा राखेर पुरयाइदिनुभो । त्यसपछि गाडि चढेर विर्तामोड तर्फ लाग्यांै । बास बस्न साइली सानिमाको घर सुरुंगा  गएको अलि अलि सम्झन्छु । त्यहाँ मैले भात नखाँदा “सानिमा भनेको त आमा  जस्तै हो, आमाले दिएको भात नखाने हो र ? भात खानु पर्छ ।” भन्दै बाले फकाएको स्मृतिको पानामा धमिलो रुपमा बाँकी नै छ ।

विर्तामोडमा मलाई नौलो के लाग्यो भने चुलेसी आकारको धाराबाट पानी आउदो रहेछ ।  पछि थाहा भयो — चुलेसी आकारको धारा भनेको त ट्युब वेल पो रहेछ । अर्को कुरा हाम्रो पहाडमा गाडि कुद्दामात्र आवाज आउथ्यो  तर त्यहाँ भने रोक्दा पनि आवाज आयो यसको भेद मैले अझै सम्म बुझेको छैन – या त त्यहाँ अरु गाडिहरु थिए या त्यसको इन्जिन बन्द गरिएको थिएन । जे होस पहाडबाट मधेश झर्दा मलाई विभिन्न नौला नौला अनुभवले गंगदास बनायो । 

शंकर डाक्टर कै सल्लाह बमोजिम विर्तामोडमा एक्स रे गरेर  हेरियो । कुहिनोको जोर्नीमा एउटा हाड खुस्किएको र अर्को अलिकति भाँचिएको रहेछ ।  डाक्टरले राम्रोसँग ब्याण्डेज गरिदिए । 

एक प्रकारले उपचारको क्रम सकिएको थियो । त्यसपछि मामा कता जानु भयो मैले थाहा पाइन । बाले मलाई लिएर इलाम आउनुभयो ।  

मलाई किन हो, जिल्ला अस्पताल इलाममा पुनः भर्ना गरियो । त्यसबेला इलाम अस्पतालको उपचार व्यवस्था कस्तो थियो, गुणस्तरीय थियो वा थिएन त्यो आफ्नो ठाउँमा छ तर शंकर डाक्टरको उपचारमा के कैफियत भएर हो वा किन हो मलाई पुनः भर्ना गरियो । केही दिन कुर्दा पनि डाक्टर नआएको भएर वा पालो नआएर हो फेरि इलाम अस्पतालबाट निकालेर नजिकैको माइ मेडिकल हलमा  मलाई लगियो ।  त्यहाँका डाक्टर (?) ले  पुरानो ब्याण्डेज खोलेर नयाँ ब्याण्डेज लगाइदियो । यसो गर्दा मेरो दुख्न छोडेको हात साह्रै नमीठो गरी दुख्यो । अत्यन्त पीडा भएर धेरै बेरसम्म डाँको छोडेर रोएको स्मृति अझै ताजै छ । 

मेडिकलको मान्छेले ब्याण्डेज खोल्न यही ल्याउनु भनेको थियो । खोलेर एक्सरे गरेर हेर्नु पर्छ भनेको थियो । तर मेरो हात घरमै फुकाइयो । यसको मूख्य कारण ब्याण्डेज भित्र जुम्रा परेर र अचाक्ली चिलाएर थियो ।  हात खोलेर हेर्दा मेरो हात बांगो भएर जोडिएको रहेछ । त्यो देखेर मेरा अविभावकको चेतनाले चुँ चुँ सविाय केही गर्न जानेन, सकेन । अब तोरीको तेलले सेकेर नै सीधा पर्नु पर्छ भनेर निश्कर्ष निकाली उपचारको सम्पूर्ण क्रम सिध्याइयो । बरु ब्याण्डेजको कपडा देखि हाम्रो गोठको गाई यति धेरै तर्सियो  कि उसले  उसले त्यो बाटे कहिल्यै हिड्न मानेन । सधै मकै बारीबाट हिड्थ्यो । 

मेरो विचारमा शंकर डाक्टरले गरेको ब्याण्डेज फुकाएर जोडिएको हातलाई फेरि भाँचिकन अर्को ब्याण्डेज गर्नाले मेरो हात बांगो जोडिएको हो । त्यहाँनेर मेरा अविभावक कसरी चुके ? यो प्रश्न मेरो मनमा रही रहन्छ । मेरो हात अझै उस्तै छ । मेडिकल साइन्सको युगमा  यसलाई पहिले नै र अझै पनि अपरेशन गरी सोझो बनाउन सकिन्छ । कति डाक्टरले उपचार गर्न सल्लाह पनि दिए तर यसलाई एउटा ज्ञानआर्जनको शुरुवाती माध्यम मानेर जस्ताको तस्तै राखिनु पर्छ भन्ने नै मेरो ठहर छ । 

मेरो हात भाचिनु साँच्चि नै ज्ञान आर्जनको माध्यम हो । थप एउटा प्रसंगबाट यसको पुष्टि गर्नै पर्छ । हाम्रो साजबोटे भन्ने खेत थियो । बाले २०४२ सालमा किनेर २०५३ सालमा बेच्नु भयो ।  एक दिन यो खेतको धान रुङ्न खलामा बस्दा मैले एकजना च्याखु नाम गरेकी बुढी लिम्बूनीलाई (जो डुम्की नाम गरेकी आइमाइकी आमा थिई ।) “धान चोर्न आएकी बुढी” भनेर हप्काएको थिएँ । यसो किन गरे भने मलाई खलामा बस्न मन लाग्दैनथ्यो । आमाले “धान चोर्न आउनेलाई हप्काउनु” भनेर फकाएर त्यहाँ राख्नु भएको थियो । वास्तवमा त्यहाँ धान चोर्न मान्छे आउदैन रहेछन् । गाई बाख्राले फुकेर छर्छन वा परालको भारी फुकाउछन भनेर रुङ्नु पर्ने रहेछ । मेरो केटाकेटीपन त हो – मैले त्यो बुढीलाई थर्काइहालें ।  त्यसपछि उसले सधै “तँलाई नकटी छोडदिन” भनेर खुर्पा लिएर खेदिहाली । पछि सम्म पनि उसले मलाई देख्नै हुदैनथ्यो ।  खुर्पा  उचालेर काटुला झैं गर्थी । म डरले सधैं कुलेलम ठोक्थें । यो हात भाँचिनु भन्दा अघिको प्रसंग थियो ।

मेरो हातमा ब्याण्डज भएका बेला उसले फेरि पनि मलाई भेटी । पछाडीबाट देखेर मलाई उसले फेरि पनि काट्न झम्टिहाली । म डरले कालो नीलो भएँ र रुन थाले । उसले मेरो हातमा व्याण्डेज  भएको देखे पछि आफ्नो व्यवहार तुरुन्त  परिवर्तन गरिहाली ।  भनी – “ ए, हात भाँचिएको नानी पो रहेछ, कहाँ, मैले त जिस्काएको पो त, म कहाँ साँचै नै काट्छु त !, म त तिम्रो आमा जस्तै हुँ । नडराऊ , आमाले कतै छोरा छोरी काट्छन् !” यस पछि उसले आफ्नो माया यसरी दशाँई कि  च्याखुमा त स्नेह रहेछ भन्ने अनुभुत भयो । त्यो बुढीमा त आमामा हुनु पर्ने गुण पो रहेछ भन्ने सुझ्यो । त्यही घटनाले  गर्दा मलाई बृद्धबृद्धाहरु त मायाका खानी नै हुदा रहेछन् । यिनीहरुले केटाकेटीलाई गाली गरेको पनि जिस्क्याएको मात्रै हो । यिनीहरु त राम्रो मनका पो हुदारहेछन् भन्ने  भनुभव भयो । शायदै मैले बीसौ वर्षे स्कूल र क्याम्पसको अध्ययन बाट यति ठूलो नैतिकता र आदर्श सिकेकौ छैन होला ।