मुद्रा स्फिति परिचयः कृष्ण गिरी

 वस्तु तथा सेवाको मूल्यमा हुने वृद्धिलाई मूल्यवृद्धि भनिन्छ । तर, ‘मुद्रास्फीति’ भने जीवनमा सर्वसाधारणले प्रयोग गर्ने समग्र वस्तु र सेवाहरूको औसत मूल्यस्तरमा वृद्धि भएको र यस्तो वृद्धि निरन्तर भएको अवस्था हो । अर्थात्, केही वस्तु वा सेवाको मात्र मूल्यवृद्धि भएमा त्यसलाई मुद्रास्फीति भनिँदैन । किनकि, मुद्रास्फीतिका लागि समग्र मूल्यस्तरमा वृद्धि भएको हुनुपर्छ । अर्थात् केहीको मूल्य घटे पनि धेरैजसो वस्तु र सेवाको मूल्यवृद्धि भएको छ र त्यस्तो वृद्धि लगातार भएको छ भने त्यस अवस्थालाई मुद्रास्फीति भनिन्छ ।

बजारमा मुद्राको परिमाणमा वृद्धि भएपछि सँगसँगै वस्तु तथा सेवाको उत्पादन वा आपूर्ति बढेन भने मुद्राको क्रयशक्ति कम हुन्छ र यही अवस्थालाई मुद्रास्फीति भनिन्छ । अर्को अर्थमा वस्तुको मूल्य बढ्नु र पैसाको मूल्य (क्रयशक्ति) घट्नु नै मुद्रास्फीति हो । यस्तो अवस्थामा वस्तु महँगो पर्ने भएकाले थोरै सामानका लागि पनि धेरै पैसा खर्च गर्नुपर्ने अवस्था सृजना हुन्छ । मुद्रास्फीतिको अवस्था त्यतिबेला मात्र सृजना हुन्छ, जतिबेला उत्पादनको तुलनामा मौद्रिक आम्दानी (प्रवाह) वृद्धिदर बढी हुन्छ ।

सामान्यतया मुद्राको परिमाणमा वृद्धिले मात्र मुद्रास्फीतिको अवस्था नआउन सक्छ । यसको अर्थ मुद्राको परिमाणमा वृद्धिबाहेक अन्य विभिन्न कारणले पनि मुद्रास्फीति हुन सक्छ । जुन अनुपातमा मूल्यस्तर वृद्धि हुन्छ सोही वा सोभन्दा धेरै अनुपातमा उत्पादनमा वृद्धि हुन्छ भने त्यस्तो अवस्थामा मुद्रास्फीति नहुन सक्छ ।

मुद्रास्फीतिका चरण
मुद्रास्फीतिलाई सामान्यतया चार चरणमा विभाजन गर्ने चलन छ ।

क)    क्रिपिङ इन्फ्लेशन (मन्द मुद्रास्फीति) : वार्षिक मूल्यवृद्धि दर ३ प्रतिशतभन्दा कम भएको अवस्थालाई क्रिपिङ इन्फ्लेशन भनिन्छ । आर्थिक वृद्धिका लागि यत्तिको इन्फ्लेशन आवश्यक मानिन्छ । यत्तिको मुद्रास्फीति उत्पादकहरूलाई उत्पादन कार्य चलाइरहन प्रेरक हुन्छ ।

ख)    वाकिङ इन्फ्लेशन (बढ्दो मुद्रास्फीति) : न्यूनतम ३ प्रतिशतदेखि ७ प्रतिशतसम्म मूल्यवृद्धि भएको अवस्थालाई वाकिङ इन्फ्लेशन भनिन्छ । केही अर्थशास्त्रीहरूले ९ प्रतिशतसम्मको मूल्यवृद्धिलाई पनि यसै चरणभित्र समावेश गर्छन् । यो पनि त्यत्ति आत्तिइहाल्नुपर्ने अवस्था होइन । यसले पनि उत्पादकहरूलाई प्रेरणा दिने भूमिका खेल्छ ।  

ग)    रनिङ इन्फ्लेशन (दौडँदो मुद्रास्फीति) : सामान्यतया १० प्रतिशतदेखि २० प्रतिशतसम्मको मूल्यवृद्धिलाई रनिङ इन्फ्लेशन भनिन्छ । यस्तो प्रकारको इन्फ्लेशन आर्थिक विकासका लागि खतरनाक मानिन्छ । यस्तो अवस्थामा कामदारहरूले ज्याला बढाउन निकै कडा दबाब दिन्छन् । र, उत्पादन लागत व्यवस्थापन गर्न गाह्रो हुन्छ । यो अवस्था नियन्त्रणका लागि बलियो मौद्रिक र वित्तीय नीति आवश्यक पर्छ ।

घ)    हाईपर/ग्यालोपिङ इन्फ्लेशन (अनियन्त्रित मुद्रास्फीति) : यो मूल्यवृद्धिको सबैभन्दा उच्चतम अवस्था हो । २० प्रतिशतभन्दा धेरैले मूल्य बढेको अवस्थालाई हाईपर/ग्यालोपिङ इन्फ्लेशन भनिन्छ । यो अवस्था अर्थतन्त्रका लागि निकै डरलाग्दो हुन्छ । यो अवस्थालाई सामान्यतया खतरनाक र सामान्य मौद्रिक तथा वित्तीय नीतिबाट नियन्त्रण हुन नसक्ने अवस्था पनि मानिन्छ । यसलाई नियन्त्रण गर्न समग्र अर्थतन्त्रकै व्यापक पुनर्संरचना गर्नुपर्छ । यस्तो अवस्थामा केही देशले पुरानो मुद्रालाई नै परित्याग गरेर नयाँ मुद्रा जारी गर्नेसम्म गरेका छन् ।

मुद्रास्फीतिका कारण
माग प्रेरित मुद्रास्फीति (मौद्रिक आम्दानीमा वृद्धि) : मौद्रिक आम्दानीमा वृद्धि हुँदा वस्तु तथा सेवाको माग बढ्न जान्छ । तर, सो अनुपातमा उत्पादनमा वृद्धि भएन भने मुद्रास्फीति हुन्छ । माग बढेका कारण यस्तो भएकाले त्यसलाई माग प्रेरित मुद्रास्फीति भनिन्छ । सामान्य अवस्थामा निम्न कारणले यो अवस्था सृजना हुन्छ ।

क)    केन्द्रीय बैङ्कले जारी गरेको प्रारम्भिक मुद्रा तथा बैङ्कहरूले सृजना गरेको शाख मुद्राको आपूर्तिमा वृद्धि ।

ख)    घाटाको सरकारी वित्त व्यवस्था

ग)    जनसङ्ख्या वृद्धि

घ)    कर कटौती

ङ)    वैदेशिक ऋण, लगानी, सहायता र विषेषण आयमा उच्च वृद्धि (यसबाट माथि ‘क’मा दिएको अवस्था सृजना हुन्छ)

लागत वृद्धि मुद्रास्फीति (उत्पादन लागतमा वृद्धि)  
उत्पादन लागत बढेका कारण वस्तु तथा सेवाको मूल्यवृद्धि हुन्छ । मूल्य बढेका कारण माग केही घटेपछि माग र आपूर्तिबीचमा असन्तुलनका कारण मूल्यवृद्धि सृजना भएमा त्यसलाई लागत वृद्धि मुद्रास्फीति भनिन्छ । सामान्यतया निम्न कारणले यो अवस्था सृजना हुन्छ :

क)    पूँजी लागतमा वृद्धि

ख)    कच्चापदार्थको मूल्यमा वृद्धि

ग)    ब्याजदरमा वृद्धि

घ)    प्राकृतिक प्रकोप आदि

लगानीकर्तालाई असर

- मुद्रास्फीति उच्च भएमा उपभोक्ताको क्रयक्षमतामा कमी आउने भएकाले सीमित आय भएका लगानीकर्ताले ठूलो जोखीम लिन चाँहदैनन् । त्यस्तै धेरै आम्दानी भएका लगानीकर्ताले पनि मुद्रास्फीतिको अवस्थामा लगानी गर्न उत्साहित हुँदैनन् ।

- मुद्रास्फीतिको अवस्थामा मुद्राको मूल्य कम हुँदै जाने भएकाले बचत गरेको मुद्राको मूल्यमा ह्रास आउँछ । यसले मानिसहरू बचत गर्न प्रोत्साहित नहुन सक्छन् ।

- सामान्यतया मुद्रास्फीति उच्च हुँदा ब्याजदर पनि उच्च हुन्छ र कम हुँदा ब्याजदर पनि कम हुन्छ । तसर्थ, मुद्रास्फीतिको अवस्थामा लगानीकर्ता अपुग लगानीका स्रोत खोज्न वा नयाँ लगानी गर्न उत्साहित हुँदैनन् ।

- मुद्रास्फीतिको अवस्थामा मुद्राको मूल्यमा ह्रास आउँछ । तसर्थ, लगानीकर्ताले सानो पोर्टफोलियो निर्माणका लागि पनि ठूलो धनराशि खर्च गर्नुपर्छ ।

रुपैयाँलाई विस्थापन गर्ने डिजिटल मुद्रा ल्याउने तयारीमा राष्ट्र बैंक

रुपैयाँलाई विस्थापन गर्ने डिजिटल मुद्रा ल्याउने तयारीमा राष्ट्र बैंक: विश्वका अन्य धेरै केन्द्रीय बैंकजस्तै नेपाल राष्ट्र बैंक पनि विद्युतीय मुद्रा (डिजिटल करेन्सी) ल्याउने दिशामा

गीतः लजाउदै ओठ टोक्ने...

लजाउदै ओठ टोक्ने, मुस्कुराउने उजेलीलाई

के भनौं खै जुन जस्तै चम्किरहने उजेलीलाई

 ************************

जिउन मन लाग्छ सधैं सधैं तिम्रो समीपमा

पिउन मन लाग्छ नसा बैंसालु ती अधरमा

आकाशमा थियौ कि त ? कैले आयौ धरतीमा ?

मेरै लागि होला सोची, पर्खिरहें जुनेलीलाई ।

मीठो महक छर्दै हिड्ने  सुगन्धी त्यो चमेलीलाई  ।

लजाउदै ओठ टोक्ने, मुस्कुराउने उजेलीलाई

 ***********************

लाखौं तारा बिच मेरै जुन मात्र देख्छु म त

सोह्रसृङ्गार मेरै निम्ति सुहाएको देख्छु म त   

माया गर्दै सँधै भरी लुकाइरहूँ परेलीमा ।

बेरीरहूँ अंगालोमा लाग्यो आज उजेलीलाई

लजाउँदै ओठ टोक्ने, मुस्कुराउने उजेलीलाई

के भनौ खै ? जुन जस्तै चम्किरहने उजेलीलाई

***

मिति २०७८/०८/०९

कथाः गृहस्थी

 

कथाः गृहस्थी

 - ऋषि शान्तिप्रिय

त्यस दिन पाली माताबाट जन्मिएकी तरुनी स्त्री शिकारको खोजीमा निक्कै तल पुगेकी थिई । त्यो ठाउँ माता बस्ने चेप्टे ढुङ्गाको ओडारबाट आँखाको अदेखमा थियो । त्यो जमानामा कुनै पनि मानव पुरूष वा महिलाको नाम राख्ने चलन थिएन ।  (यस कथामा सहज बुझाईको लागि उक्त तरुनी स्त्रीलाई तस्त्रीको रुपमा वर्णन गरिनेछ ।)

चरा, मुसा, माछा, भ्यागुत्ता, खरायो, बाख्रा, कालिज, कुखुरा, बँदेल जस्ता सानातिना जनावरहरुको शिकार एक्लै दोक्लैले गर्न सकिन्थ्यो । अर्ना, दुम्सी, गुना बाँदर आदिलाई भने सामुहिक रुपमा छेका मारेर तथा ढुङ्गाको हतियार प्रयोग गरेर मारिन्थ्यो । सामुहिक रुपमा गरिएका शिकारहरु प्रायः बाँडेर खाने गरिन्थ्यो । त्यसमा बलियाको अलि धेरै भाग त छदै थियो । शिकारमा रुचि राख्ने सामाजिक व्यवस्था भए पनि तस्त्री भने जङ्गली फलफुलमा रुची राख्थी । जङ्गलमा पाकेका केरा, चिउरी, कटहर, बडहर, जामुन जस्ता फलफुलहरु उसका मिष्ठान्न भोजनहरु थिए । धेरै फलफुलमै रुची राख्ने भएर हो कि किन हो, तस्त्री  हुनुपर्ने भन्दा ज्यादै आकर्षक थिई । त्यो बेला उसको उमेर पन्ध्र सोह्र वर्ष पुगेको हुदो हो । उसका ठूला र काला आँखा, बाटुलो तथा उच्च नाक, हरिणको जस्तो चाल, सिमलकाडाँ जस्ता चुच्चा र गोल गोल स्तन र कोकिल कण्ठी स्वर सुनेर जो सुकै पुरुषहरु मोहित भैहाल्थे । तस्त्रीको जवानी फक्रिए पश्चात उसलाई पुरुषहरुको बक्र दृष्टिबाट बचाउन पाली माताले त्यस क्षेत्रका महिला तथा पुरुषहरुले आफ्नो आङ्ग ढाक्नुपर्ने नियम राखकी थिइन् । तैपनि भोर्लाको कटिबन्धन र बक्षबन्धनले उसको जवानी छोप्न सकेको थिएन । तस्त्रीलाई देखेर कति पुरुषहरु र्‌याल काढ्न थाल्थे भने ती पुरुषहरुमध्ये कतिले उसलाई आफ्नो बाहुपासमा भएको सम्झेरै आफ्नो विर्य खुस्काइसक्थे । यति हुँदा पनि तस्त्रीले भने कुनै पुरुषलाई आफ्नो नजिक ढिम्किन दिएकी थिइन । यसमा पाली माताको ढाडसले समेत काम गरेको थियो ।

            चेप्टे ढुङ्गा मुनीको ओडारमा पाली माताको बासस्थान थियो । त्यस ओडारभित्र आठ दश जना मानिसहरु अटाउने ठाउँ थियो । पाली माता भन्ट्याङ भुन्टुङ सन्तानहरुका साथमा बस्थिन् । पाली माताको ईशारा पाए पश्चात मात्र त्यहाँ समूहका पुरुष सदस्यहरुको आगमन हुन्थ्यो । कैले काँही पालो गरेर त कहिले एकै दिनमा तीन चार जना पनि पालीको दर्शनका खातिर आउने गर्थे । यसमा पालीको पहिलो आमन्त्रण पाउने पुरुष भाग्यमानी ठहरिन्थ्यो । ऊ आफ्नो काम सकेपछि जान्थ्यो । कहिलेकाँही कुनै दोस्रोले पनि कर गर्थ्यो फकाउथ्यो- पालीलाई । अनि उसले त्यसै दिन अवसर पाउथ्यो । काँचो शिकार, जनावरहरुका फिला, माछा आदिको कोशेली लिएर आउनेले पालीलाई सहजै खुसी पार्न सक्थे ।

जब सन्तानहरु पाँच छ वर्ष पुग्थे उनीहरु बाहिरै खेल्न थाल्थे । सुत्ने बेलामा कहिले काँही आमाको न्यास्रो लाग्दा मात्र एक छिन गुफाभित्र घुस्रिन आइपुग्थे । जति जति उनीहरु हुर्कदै जान्थे त्यति त्यति उनीहरु गुफाबाट टाढिन थाल्थे । पुरुष सन्तानका लागि कुनै समस्या थिएन । कुनै ठूलो रुखको फेदमा, झाडीमा जताततै आफ्नो बासस्थान बनाउन सक्थे । तर स्त्री जातिका सन्तानहरु वयस्क हुँदै गए पछि आफूलाई सुरक्षित राख्न उपयुक्त गुफाको खोजीमा निस्कनै पर्थ्यो । त्यो समय गुफाका मालिकहरु स्त्रीहरु मात्रै हुन्थे । तिनै गुफामा स्त्रीको दर्शनको लागि समवयस्क वा बूढा पुरुषहरु धाउन थालिहाल्थे । यसरी चलेको थियो आदिम सृष्टि । आफूकहाँ धाउने पुरुषहरुलाई सन्तुलित रुपमा राख्नु, कसैलाई नबिझाउनु र सकेसम्म रिझाउनुमा नै स्त्रीहरु सुरक्षित ठहरिन्थे । यदि कुनै पुरुषले स्त्रीभोग गर्ने प्रयत्न गर्दा केहि गरी पाएन भने ऊ कुनै पनि बेला राक्षस बन्न सक्थ्यो  । त्यस्तो अवस्थामा त्यही स्त्रीका कृपा पात्रहरुले त्यो स्त्रीलाई बचाउने गर्दथे । 

आगोको प्रयोग टाढा टाढा कतै कतै गर्न थालिसकेको थियो मान्छेले । एक दिन पाली माताकहाँ आउने बूढो पुरुषले त्यो कुरा पालीलाई बताएको थियो । त्यो कुरा पालीलाई दन्ते कथा जस्तै लागेको थियो त्यतिबेला । बूढो पुरुष आँफैले देखेको र आगोमा पोलेर माछा खाएको भनेर तिलस्मी कथा सुनाउदै थियो । त्यो सुन्दा केटाकेटीहरु तरङ्गित भैरहेका थिए । कोही भने 'कस्तो हुँदो हो है, त्यो माछा खाँदा  !'  भनेर मुख मिठ्याउथे । पालीले भने पत्याउनै सकेकी थिइन ।

सुकेका पात पतिङ्गरहरु बटुलेर गुफालाई ओभानो बनाइएको थियो । गुफा भित्र हुने सबै खाले क्रियाकलापहरु गर्न त्यहाँ सुरक्षित हुन्थ्यो । जस्तो कि पुरूषहरुसँगको सम्भोग, बाल बच्चाहरुको लागि नरम बिस्तरा र आफ्नो लागि पनि विश्राम । गुफा भित्र निकै सुख सयल थियो । अन्य साना तिना ओडारहरु र केटाहरुको बासस्थानको तुलनामा पाली माताको गुफा दरबार झैं थियो । गुफा भित्र वयस्कहरुको लागि दिशा पिसाब बर्जित थियो । तर केटा केटीहरुले सुइँक्याइहाल्थे । बिशेष गरी हिउँदयाममा गुफा अलि सिकसिक लाग्दो हुन्थ्यो । तथापि पालीलाई खुसी राख्न त्यहाँ धाउने पुरुषहरुले सोत्तरको व्यवस्था मिलाइरहन्थे करीब हप्ता दिनमा पुरानो झिकेर नयाँ सोत्तर हालिन्थ्यो । सोत्तर पुरानो हुदै जाँदा गुफाको गन्ध पनि बढ्दै जान्थ्यो ।  

पाली माताले त्यस गुफा क्षेत्रमा एउटा नयाँ चलन चलाएको थियो । त्यो के भने - वयस्क रौं उम्रिएका जुन सुकै पुरुष होस वा स्त्री,  उसले पात, रुखका बोक्रा वा जे उपयुक्त चिज भेटिन्छ त्यस वस्तुद्वारा आफ्नो कटी भाग अनिवार्य रुपमा छोप्नुपर्ने हुन्थ्यो । त्यस क्षेत्रमा पाइने उपयुक्त त्यस्तो वस्तुमा ठूला रुखका बोक्रा, बाँसको पट्याँस, चिउरी, साल वा भोर्लाको पात आदि थिए । स्त्रीहरु भने भोर्लाको सुकेका पातको आकर्षक जामा तुनेर लगाउँथे । उनीहरुले आफ्नो स्तन समेत भोर्लाको पेटासीले ढाकेका हुन्थे । उता घुमन्ते पुरुषहरुले दिन दिनै नयाँ नयाँ आविस्कार गरिरहन्थे । केहि दिन अघि मात्र एउटा बूढो पुरुषले भोर्लाको लहराद्वारा आकर्षक लगौटी बुनेर लगाएको थियो । उसले त्यो वर्षौ सम्म खप्ने र न्यानो हुने भनी गफ लगाएको थियो । बूढो पुरुषको लगौटी देखेर त्यस गुफा क्षेत्रका स्त्री तथा पुरुषहरु आश्चार्यचकित भएका थिए ।

सन्तानहरुले आफ्नो आमा स्पष्ट चिन्थे तर कुनै पनि बाबुहरुको कसैलाई मतलब थिएन । त्यति बेलाको सामाजिक परम्परामा बाबु पनि हुन्छ वा बाबु कसैको पहिचानको लागि आवश्यक छ भन्ने विषय कल्पना भन्दा बाहिरको कुरा थियो । बाबु नचिने पछि बूढा बाबुहरुले कति पटक आफ्नै बिर्यद्वारा जन्माएकी छोरीसँग सम्भोग गर्थे । त्यो स्वभाविक थियो ।  सायद त्यतिबेला बाबु भन्ने शब्द नै बनेको थिएन वा त्यसको अर्थ थिएन ।

एकातिर तस्त्रीको जवानी विस्फोट हुन लागेको थियो भने अर्को तिर त्यो समुदायका पुरुषहरुको धैर्यताको विस्फोट हुन लागेको थियो । र त्यस दिन तस्त्रीलाई समूहका चारजना पुरुषहरुले केराको घारीमा केरा खाँदै गरेको देखे । अब के चाहियो र ? पाली माताको आँखाको अदेखमा तस्त्रीलाई पाएर पुरुषहरुले तस्त्रीलाई यौनाह्वान गर्न थाले ।  तर तस्त्रीले मान्ने कुरै भएन । बरु उसले एक अचम्मको प्रस्ताव राखिदिई - उनीहरुको बीचमा ।  जसले गर्दा ती पुरुषहरु एक आपसमा लड्न थाले । उसले भनी, "म तिमीहरुमध्ये एक जनासँग मात्र अनि जीवनभर नै सम्भोग गर्नेछु । तर त्यो व्यक्ति सबैभन्दा शक्तिशाली हुनुपर्ने छ ।"  यस्तो अवसर कसैले गुमाउन चाहदैन थिए । उनीहरु लड्न थाले । एक अर्कामा प्रहार गर्दै गए । ती पुरुषहरु यति धेरै बेर लडे कि अब तिनीहरुसँग थप लड्ने शक्ति पनि बाँकी रहेन ।

चारै जना रगताम्य भएर मुर्छित भई ढलेका बेला पाँचौ पुरुषको प्रवेश भयो । अचम्म ! उसले  निक्कै आकर्षक जुटको लगौटी लगाएको थियो । गोरो अग्लो र आकर्षक  जिउडाल भएको युवकलाई तस्त्रीले कहिल्यै देखेकी थिइन । तस्त्री हेरेकी हेर्यै भई । त्यो युवक पनि तस्त्रीलाई मुग्ध भएर हेर्न थाल्यो । दुवैका आँखा चार भए दुवैजना एक अर्कालाई देखेर सम्मोहित भए । तस्त्रीलाई त्यो समाजको परम्परा अनुरुप तुरुन्त नवयुवकसँग सम्भोग गर्ने ईच्छा जाग्यो ।

त्यो युवक कौशिक क्षेत्रबाट उच्च पहाडी क्षेत्रमा भु अध्ययनका लागि आएको रहेछ । धेरै भूभाग घुम्यो भने धेरै कुरा सिकिन्छ, जानिन्छ भन्ने उसको मत रहेछ । तस्त्रीले पनि केहीबेर अघि भएको सम्पूर्ण घटना युवकलाई बताई । युवकले तस्त्रीको प्रस्ताब सुन्यो । यसमा उसले ढाडस दिदै भन्यो – "सम्भोग वास्तबमै  जीवनमा एक जनासँग मात्र गर्नुपर्छ । यसो भएमा मात्र स्त्रीहरु पनि सुरक्षित हुन्छन् । कोद्वारा सन्तान जन्मियो भन्ने थाहा भए पछि मात्र सन्तानका बाबुहरुलाई जिम्मेवार बनाउन सकिन्छ । त्यसैले तिम्रो शर्त मलाई स्वीकार्य छ ।"

नवयुवकको नवीन कुरा सम्पूर्ण रुपमा तस्त्रीले बुझ्न सकिन । एक जनालाई मात्र सम्भोग गर्न दिंदा बाँकी पुरूषहरुबाट कसरी सुरक्षित हुने भन्ने उसको मथिङ्गलले सोच्न सकेन । भनी, "त्यसो गर्दा त बाँकी पुरुषहरुले  स्त्रीलाई कोपरेर मारिहाल्छन् नि, झन कसरी सुरक्षित हुन्छ त ?"

तस्त्रीको अवोध प्रश्न सुनेर नवयुवक मुस्कुरायो र भन्यो,  "संसारमा पुरुष र महिलाहरु करीब करीब बराबर छन् । एक पुरुषले एक महिलासँग मात्र संभोग गर्ने हो भने सबैलाई भाग पनि पुग्छ । झैझगडा र मारामार पनि हुँदैन । बलियाहरुदेखि कमजोर सबै पुरुष र स्त्रीहरुले आफू अनुकुल सुरक्षित सम्भोग गर्न पाउँछन् ।"

यति भन्दै गर्दा ती मुर्छित पुरूषहरु पनि बिउझिएँ । आफ्ना घाउँहरु सुम्सुम्याउदै तिनीहरु उठे ।  तिनीहरु भन्दा नवयुवक हट्टाकट्टा र खाइलाग्दो भएकोले तिनीहरुले लड्ने हिम्मत गर्न सकेनन् । नवयुवकले चामत्कारिक रुपमा ती सबैलाई सम्झायो । वास्तवमा आजको तस्त्रीको त्यो प्रस्ताव, समुहका पुरुषहरुको झगडा र गैर समुहको नवयुवकले प्रस्ताव गरेको नयाँ तिलस्मी नियमप्रति ती पाँचै जना एक मत भए ।  सल्लाह अनुरुप उनीहरु पाली माताको ओडारमा गएर त्यस्तो तिलस्मी नियमको बारेमा सल्लाह गर्ने र समाजमा नयाँ नियम बनाउने कुरामा सहमत भए ।

मध्यान्हको चर्को घाममा उनीहरु पाली माताको कुटीमा पुगे । नवयुवकले एक पुरुष र एक महिला बीच मात्र सीमित रहने संभोगको प्रस्ताव सुनायो । उक्त प्रस्तावमा छलफल भयो । धेरै स्त्रीहरुलाई फकाउन सक्ने क्षमता भएका तथा धेरैसँग सम्बन्ध राख्न बानी परेका केही पुरुषहरुले यसको विरोध गरे । बाँकीले यो त ठिकै कुरा हो भनेर स्वीकारे । पाली माताले कडा स्वरमा विरोधीहरुलाई हकारिन् । पाली मातासँगको सहचार्यको लोभ तथा उनको डरले पनि तिनीहरु बिस्तारै पछि हट्दै गए । अन्त्यमा ती बूढा पुरुषहरु जो पाली मातासँग निरन्तर सम्बन्ध राख्थे उनीहरुको हकमा लागु नहुने र नयाँ पुस्ताको हकमा मात्र लागु हुने गरी उक्त प्रस्ताव पारित भयो ।  नवयुवक र तस्त्रीले संयुक्त रुपमा आफूहरु एक पुरष र एक स्त्रीको रुपमा परस्पर संभोग गर्ने, अन्य कसैसँग त्यस्तो सम्बन्ध नराख्ने घोषणा र सार्वजनिक प्रतिवद्धता व्यक्त गरे । तस्त्रीको सामिप्यताले गर्दा कौशिक क्षेत्रबाट घुम्न आएको त्यो नवयुवक त्यही समुदायमा विलिन भयो ।  त्यसपछि विस्तारै एक पुरष र एक स्त्रीबिच सीमित हुने संभोगको चलन शुरु भयो ।

समाजमा नयाँ चलन शुरु हुँदा हरेक एक जोडी पुरुष र महिलाका लागि एक एक छुट्टै गुफा चाहिने स्थीति सिर्जना भएकोले अर्को समस्या देखा पर्यो । गुफाको लागि एक जोडी र अर्को जोडीको वीचमा झगडा पर्न थाल्यो । जोडी जोडी वीचमा शिकार क्षेत्रमा झगडा शुरु भयो । पहिलाका ठूलो समाज अब छिन्न भिन्न भयो । अब मानब जाति पुरै व्यक्ति व्यक्तिको स्वायत्ततामा रमाउन पुग्यो । अति भए पछि पाली माता र पाली मातासँग सँधैजसो सम्बन्ध राख्ने बूढापुरुषहरुले सल्लाह गरे । हालसम्म भएका प्राकृतिक रुपका गुफाले मात्र नपुग्ने भएकाले आफू-आफूले नै आफ्ना लागि बाँस, काठका मुढा, ढुङ्गा आदिको प्रयोग गरेर आफ्नो गुफा आँफै बनाउनु पर्ने भनी नियम जारी गरे । आफ्नो शिकारलाई आँफैले संरक्षण गर्ने भनी नियम बनाए । सोझा र निर्धा जंगली पशुहरुलाई पालन गरेर उनीहरुबाट सन्तान बढाई आफ्नो लागि आँफै उत्पादन गरेर खानुपर्ने नियमहरु बनाए ।  त्यो क्षेत्रका सबै युगल जोडीलाई बोलाएर सोही अनुरुप गर्न अह्राए । मिठो मसिनो खान मन लाग्नेले जंगलबाट फलफुल लगायत जे खान योग्य बिरुवा पाइन्छ आँफैले रोपेर फलाउनुपर्ने नियम पनि बनाए । यस पछि विस्तारै कृषि परमपरामा मानिस अघि बढ्यो । जसको जग एक महिला र एक पुरुष वीचमा मात्र संभोग गर्ने परम्पराको सुत्रपात थियो । यसरी संभोगाधिकार र प्रत्येक संभोगाधिकार राख्ने जोडीको लागि गृहस्थीको सुत्रपात भएको थियो ।  

त्यसपछि संभोगको लागि आफ्नो जोडी चुन्दा समय क्रममा विभिन्न पद्धतिहरु विकास भए ।  बाबु वा आमाले आफूले ठीक सम्झेको बर समक्ष आफ्नी छोरीलाई संभोगको अधिकार दिने,  बर र कन्याको आपसी मन पराईमा संभोगाधिकार रहने, कन्यापक्षलाई जितेर कन्यालाई बलात सम्भोग गर्ने र संभोगाधिकार कायम गर्ने, कन्यालाई लट्ठ्याएर बेहोस बनाए संभोग स्थापित गर्ने र जीवनभर उसैसँग संभोगाधिकार स्थापित गराउने जस्ता राम्रा, नराम्रा वा विक्रित सम्मका संभोगाधिकार स्थापित गराउने चलनहरु चल्न थाले ।  भारत वर्षमा चलेका यी प्रचलनहरुलाई हेरेर समाजका अग्रज विद्वानहरुले आठ प्रकारका संभोगाधिकारको प्रतिपादन गरेर उनीहरुले यसलाई 'विवाह' भनिनुपर्ने प्रस्ताव राखे र यसरी सम्भोगाधिकार स्थापित गराउँदा औपचारिक रुपमा 'हामी दुवै मिलेर अन्न जुटाउँला, मिलेर भोजनको व्यवस्था गरौंला, दुवै मिलेर स्वास्थ्यका समस्या समाधान गरौला, मिलेर धनार्जन गरौला र खर्च गरौला, एकआपसमा सुख संचार गरौंला, हामी दुवै मिलेर परिवारको पालन गरौला, सरसल्लाह गरेर सन्तान जन्माउँला र हेरविचार गरौला, हामी दुवै जना आफ्नो जीवन भरी एकापसमा मित्र बनेर रहौंला' जस्ता सार्वजनिक घोषणा गरी संभोगाधिकार कायम गर्नुपर्ने प्रस्ताव गरे ।

तिनै अग्रज विद्वानहरुले पहिलो पटक औपचारिक रुपमा संभोगाधिकार घोषणा गरी नयाँ सामाजिक परम्परा बसाउने नवयुवक र तस्त्रीलाई आफ्ना पुर्वज आदि पुरष र आदि माता भएको घोषणा गरे । उनीहरुको काल्पनिक नाम भाषा र संस्कृति अनुरुप फरक फरक राखियो । यसरी स्त्रीहरु पुरुषबाट सुरक्षित हुने परिकल्पना गरियो । सहकार्य, सहअस्तित्व र सहयात्राको परिकल्पना गरियो । वास्तवमै पुरुष र स्त्रीहरु मानव जातिका अभिन्न अंगहरु हुन् र रहनेछन्  भनेर यी नियमहरु प्रतिपादन गरिए ।

यसरी एक महिला र एक पुरुषमा सीमित हुने संभोगाधिकारका कारण मान्छेको पारिवारिक जीवन शुरु भयो भने यसैको कारणले मान्छे विस्तारै कृषि युगमा प्रवेश गर्यो ।

अस्तु

इटहरी, २०७८/०६/११ सोमबार

गीतः यसरी म आफ्नै मलामी हुदैछु...

 

यसरी म आफ्नै मलामी हुँदैछु,
मरेको चेतलाई सलामी दिदैछु ।

म देख्दिन केही सत्कर्म यौटा

म भेट्दिन कोही उपकारी द्यौता

दुरात्माको माझ बिलाएछु आज

जली आफू आफ्नै खरानी लिदैछु

मरेको चेतलाई सलामी दिदैछु ।

 

मेरो अस्तित्व छैन, न त भेट्छु देश

किन भुल्न सक्थें र आफ्नैको ठेस ।

यो अहम् बिच यौटा म शुन्यता भेट्छु

बुढ्यौली लिई म जवानी दिदैछु ।

मरेको चेतलाई सलामी दिदैछु ।

 

म सुन्दा नराम्रो केही सक्दिन भन्न

मृदु शब्द भित्र कँही सक्दिन रम्न ।

कहाँ छ विवेक ? कता भाग्यो ज्ञान

यो राष्ट्रको  लागि हरामी  हुदैछु ।

मरेको चेतलाई सलामी दिदैछु ।।

रचना मिति २०७८/०३/१५ 

इटहरी 

कथाः चर्चकी आमा

 

कथाः  चर्चकी आमा

-ऋषि शान्तिप्रिय

बिराटनगरबाट शुरु भएको पट्यार लाग्दो यात्रा सुनकोशी तरेर पारीपट्टि लिक्चिराम्चेमा पुगेर टुङ्गिएको थियो । खोटाङमा हुदै गरेका विकास निर्माणका कामहरुको अनुगमन तथा मूल्याङ्कनका लागि कार्यालयले हाम्रो टीमलाई खटाएको थियो । टीममा म समेत दुई जना इन्जिनियर, एकजना सुब्बा साब र चालक थियौं ।

लिक्चिराम्चेमा बास बस्ने घर नजिकै एउटा चर्च रहेछ । चर्चको आँगन फराकिलो र सुरक्षित पनि भएकोले घरबेटीले गाडी त्यहीं राख्न सुझाए । गाडी पार्क गरेर बाहिर निस्कदै गर्दा संस्कृत श्लोकहरु भट्याउदै गरेको सानो घण्टीको आवाजसँगै आएको एउटा नारी आवाजले मलाई आकर्षित गर्यो । यो कस्तो चर्च हो जहाँ हिन्दुहरुको जस्तो संस्कृतका मन्त्रहरुले पुजा हुन्छ । त्यो पनि शङ्ख घण्ट बजाएर । छक्क परें । सोचें चर्च र मन्दिरको संयुक्त भवन पो हो कि ? कस्तो सद्भाव आहा !  यो धार्मिक फ्युजन सम्झिएर दङ्ग परें  । नजिकै पानीको धारो धररर . . . गरेको सुने पछि हात मुख धुन त्यता तिर गएँ । त्यतिबेरमा ड्राइभरले हाम्रो सबै झोलाहरु घर तिर लगिसकेको थियो ।

लिक्चिराम्चेको डाँडामा सर्सर बतास चलिरहेको थियो । तराईको गर्मीबाट त्यहाँ पुगेको मलाई एउटा स्वर्गमा पुगेको अनुभव भयो । सोचें-  "कृष्ण सरलाई आफ्नो पति बनाउन नसके पनि मेरो मनको देउता बनाएकै छु । उनकै प्रेरणा, हौसला र सहयोगले जागिरे पनि भैयो । अनि त स्वर्ग जस्ता देशका कुना कन्दरामा घुम्न पाएको छु ।" यति खेर आफ्नै अन्यायी, पापी पतिलाई पनि धन्यबाद नै दिन मन लग्यो । "यदि उसले मप्रति यति धेरै अन्याय नगरेको भए म घर कुरेरै बस्ने थिएँ । अरु कति वटा छोरा छोरी पाउँदै  - छोराको आशमा । धन्य घर छोडियो, र पो  स्वर्ग जस्तो देशका कुन कन्दरा देख्न पाइयो । देश चिन्न पाइयो !"  अनि मेरो पखेटा लागेपछि जे जस्तो व्यवहार गरे पनि  दुःख गरेर हुर्काई पढाइदिने बाबु आमाप्रति मैले आभारी बन्नै पर्छ । यही शिक्षाले गर्दा त मैले यत्रो उत्पीडनलाई बिद्रोहको माध्यमले सामना गर्न सकें अनि सफता समेत प्राप्त गरें । वास्तवमा म आफू अभागी भएर पनि भाग्यमानी छु । कति धेरै भाग्यमानी भएर पनि अभागी छु ।

"नमस्कार है हजुर ! कहाँबाट पो आउनुभो ? गाडीको घार्रघुर्र त सुन्दैथें तर पूजा गर्न बसेकी थिएँ  । त्यै भएर आउन ढीला भो," हातमा ब्यट्रीबाट बल्ने लालटिन बोकेर एक जना पैसठ्ठी सत्तरीकी आमा चर्चबाट बाहिरिनुभो ।

मैले नमस्कार फर्काएँ । यस अघिको त्यहाँको वातावरणले त्यसै आकर्षित गरेकै थियो । आमासँग केहि बेर कुराकानी भयो ।  केही बेरमै ड्राइभर मलाई  खोज्दै आएकोले मैले पुनः भेट्ने बाचा बाँधेर आमासँग छुट्टिएँ ।

हामी पाहुना लागेको गाउँको घर त्यति फराकिलो थिएन । खाना खाए पछि सुत्ने ठाउँको ब्यवस्थापनमा समस्या भयो । त्यसमाथि म आइमाई मान्छे थिएँ । अरु सबै केटा मान्छे भएकोले कोठा साझा गर्न सक्थे ।  मैले आमालाई सम्झें । चर्चमा पाहुना सुताउनुपर्ने भयो भनेर तुरुन्त खबर पठाइयो ।  केहिबेरमा आमा आँफै मलाई लिन आउनुभएछ ।  हामी दुवैलाई साँच्चै मातातीर्थ औंशीमा आमा छोरी भेट भए झैं भयो । आमासँग गफ गरेरै रातभरी आँखा झिमिक्क भएनन् ।  जन्मदेखि नै छुट्याइएको छोरीलाई झैं आमाले खुब स्नेह गर्नुभो  । दुवैले आफ्ना अन्तरङ्ग कुराहरु बिसाएर मन हलुका पार्‌यौं ।

"तपाईं शङ्ख, घण्ट बजाएर पूजा गर्नुहुदो रहेछ । यो देख्दा तपाईं क्रिस्चियन त नहुनुपर्ने ! तर  किन र कसरी यो चर्चमा बस्न आउनुभो ?"  मैले आमालाई यसो भन्दा वहाँ मेरो लागि ओछ्यान तयार गरेर तन्ना मिलाउदै  हुनुहुन्थ्यो ।

"म गाँउमै एक्लै भएर बस्नै नसकेर यहाँ शरण लिन आएकी हुँ नानी । गाउँबाट सबै हिंडिसके । कोही मधेश झरे । कोही शहर पसे ।  गाउँ अनकन्टार भयो ।  रातभरी स्याल, फ्याउरा कराउँछन् । जङ्गल बढेको छ । बाली नाली केही लगायो भने पनि बाँदरले, दुम्सीले, मिर्गले पालै पालो उठाउँछन् । सकिएन बस्न त्यहाँ ।"  तन्ना मिलाइसकेर आमा सुस्केरा हाल्दै त्यही विच्छ्यौनामा बस्नुभयो ।

एउटा गाउँ नै रित्तिने गरी बसाइसराइ हिडेको भन्ने कुरा मैले पहिलो पटक सुनेकी थिएँ । लोक सेवा आयोगको तयारी गर्दा कति ठाँउमा बसाइसराइ सम्बन्धी पढेकी थिएँ । तर बसाइसराई, त्यो पनि यति धेरै मात्रामा हुने चै सायद मैले गरेको कल्पना भन्दा बाहिरको थियो । सोधें – "अनि त्यहाँबाट मान्छेहरु के कारणले त्यसरी बसाइ सरेका हुन् त आमा ?"

"आ! नानी त्यो दुःखी ठाउँमा को बस्छ त अब ?  मान्छेहरु काँबाट काँ पुगिसके । उता शहराँ पाइखाना  घर भित्रै हुन्छन् । सफा गर्न मिल्ने । चुलाको छेउमा धारा झर्छ । भुई र भित्ता छुँदा मैलो लाग्ने खालको हुन्छ । चिटिक्क । यहाँ भने पानी लिन २ घण्टाको बाटो झर्, एक गाग्री पानी ल्याउँदा एउटी आइमाई थाकेर लखतरान हुन्छे ।  पानीको दुःखको  ब्यान गरेर पनि के साध्धे छ र ? मुख्य कुरा त तेई हो ।  अनि अर्को कुरा यहाँ बसेपछि  खानुपर्ने पनि बाहिरकै किनेर । बरु किनेरै खानु छ भने, गयो नि जता पाइन्छ सस्तो, तेतै ।" आमाले खाने पानीको दुःखको कुरा गर्दा मैले खानेपानी समस्यामा आधारित कयौं डकुमेन्ट्रीहरुमा देखाइएको दर्दनाक पीडा महशुस गरें । भरखरै हेरेको नेपाली चलचित्र "छ माया छपक्कै" मा उठाइएको खानेपानीको मुद्दा पनि सम्झिएँ ।   होलान् नि त्यहाँ पनि मुहानहरु । सकिन्थ्यो होला नि ल्याउन पानी कुनै तरहले । तर खै त त्यत्रा मान्छेलाई कसैले रोक्न  सकेन । चाहेन । हुन त  विकासको पुर्वाधारको हिसाबले हाम्रो देशमा भएको छरिएको बस्ती एउटा अभिशाप हो । त्यसमाथि भौगोलिक जटिलता, सुख्खाग्रस्त क्षेत्र, पहिरो, यस्ता अभिशाप कति छन् कति ? यिनै कुराहरुलाई एकमुष्ट सम्बोधन गर्न एकीकृत बस्ती विकासको काम गर्न आवश्यक छ । तर के त्यस ठाउँका मान्छेहरु एकीकृत बस्तीमा सारिएका हुन त ? के तिनीहरु  अवसर खोज्दै अन्यत्र जाँदा उनीहरुले सोचेजस्तो  अवसर पाउछन् त ? के तिनीहरु एउटा गरिबीबाट अर्कै प्रकारको गरिबीको दलदलमा फस्दैनन् ?

मकै र कोदो मात्र फल्ने आमाको गाउँको उत्पादनले एउटा परिवारलाई ३ महिना खाना पनि राम्रो पुग्दैन । अनि बाँकी ज्याला मजदुरी वा अन्य कुनै पेशा गर्नैपर्यो । ती पेशाहरुको अवसर गाउँमा छैनन्, अनि सिङ्गो गाउँ नै बसाईं नसरेर के गरोस त ? सम्झेर  आँफैलाई चित्त बुझाएँ । अनि सोचें – आमा चै कसरी एक्लै छुटिन त ?

 "सबै मान्छे बसाईं सरे भन्नुहुन्छ, अनि तपाईं चै कसरी छुट्नु भो त आमा ?"

यस पछि भने आमा केही बोल्नुभएन । मलाई कता कता डर लाग्यो । मैले अलि बढी नै संवेदनशील प्रश्न गरें कि ?  उनको विगतको संझनाले आँफैलाई निरीह र विक्षिप्त बनाउँदै लगिरहेको महशुष गरें ।  भनें – "भैगो आमा, बरु अब अरु नै कुरा गरौं । तपाईंलाई आफ्नो विगतमा फर्काएर म अरु दुःखी बनाउन चाहन्न ।  बरु राती पनि भयो । थाकेर आएकी छु । तपाई पनि  थाक्नु भएको होला । आजलाई सुतौं ।"

त्यसपछि भने आमाले कुनै गह्रौं भारी नै बिसाएजस्तो हलुका महशुष गर्नुभो । भन्नुभो "नानीलाई पनि मैले धेरै बेर अल्मल्याएँ, कहाँकी मान्छे ! जागिरले धकेल्दै यो अनकन्टारमा ल्याइपुर्‌यायो । तपाईंले यहाँ आइपुग्छु भनेर चिताउनु भएको थियो कि थिएन ?"

म पनि  मेरै विगतमा फर्कीएछु । मैले पनि मन बिसाउने आमा पाएकी थिएँ । मेरो अन्तरङ्ग खोलिदिएँ ।  

हिजो आफ्नै पति र ससुराको अत्याचार सहन नसकेर ससुरालबाट भागेर हिडेकी म । कृष्ण सरको पाहुना हुँदै आज यहाँसम्म आइपुगेकी छु । मेरो राम्रै सरकारी नोकरी छ । अगाडि वृत्ति विकासको फराकिलो मार्ग छ । तर म शुन्यमा हराएकी छु । जता गए पनि एक्लै एक्लै । ससुरालबाट बिद्रोह गरेको कुरा मेरै बाबु आमालाई मन परेको छैन । म आँफै जन्मी हुर्की गरेको त्यो घरको ढोका समेत आज मेरा लागि बन्द छ । म त्यो समाजको अन्धता देखेर हैरान छु ।

सबैबाट टाढिए पनि मेरो कलेज देखिको पहाडिया साथीले मेरो हरेक  सुखदुःखमा साथ दिएको छ । उसलाई मैले आफ्नो बनाउन नसके पनि आफन्त नै लाग्छ । हाम्रो पारिवारिक नाता कायम भएको छ ।  हुन त कृष्ण सर र मेरो सम्बन्ध एउटा मिठासपूर्ण प्रेमबाट शुरु भएको थियो । पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा झाङ्गिएको त्यो प्रेमको बलियो डोरी कति नाजुक धागो झैं चटक्क चुडियो । त्यो प्रेमिल डुङ्गामा हामीले सहयात्रा गर्न सकेनौं । हामीले पनि के भन्नु, मैले सकिन । उसले त मलाई सँधै आफ्नै ठानिरह्यो ।

दहेजको माग गरेर मेरो दुलाहाले विवाहको मिति एक वर्ष सम्म विवाह टार्दै गरेको बेला विवाह अघि अन्तिम भेट भएको थियो । त्यति बेला म र मेरो बाबु मेरो हुने वालालाई उजुरी हाल्दै थियौं- सि डि ओ समक्ष । दहेजको माग गरी विवाहमा आलटाल गर्यो भनेर । विवाहद्वारा सम्बन्ध कायम गराई पाउँ भनेर । उफ ! अनि उसले मुद्दा शाखामा एउटा सरकारी अधिकारीको हैसियतले भनेको थियो "निर्मला, मुद्दा जितेर तिमीले कस्तो पति प्राप्त गर्छौ ? खै प्रेमको मूल्य ?" अनि बाबुलाई भनेको थियो, "छोडि दिनुहोस उसका पछि लाग्न, निर्मलाका लागि भेटिन्छन अरु पनि ।" म अझै सम्झन्छु - मेरो बाबुको आँखा छलेर मलाई उसले बिन्ति गरेको । म सम्झन्छु - उसको आँखामा प्रेम छचल्किएको । उसले एकान्त पारेर मलाई भनेको थियो "हामी सादी गरौं । मलाई एक पैसा दहेज चाहिदैन । बरु म तिमीलाई भगाउँछु ।"  त्यति बेला मैले बिद्रोह गर्न सकिन । सायद मलाई कृष्णको प्रेमको श्राप लाग्यो होला । मेरा निम्ति प्रेमको भीख माग्दै रोएका उनका आँखाको श्राप लाग्यो होला । तथापि ऊ आँफै भने मलाई श्रापित गर्नै सक्दैन । अझै उस्तै छ म प्रतिको अनुराग । फरक यति हो पत्नीको रुपमा ऊ रुक्मिणीलाई माया गर्छ । मलाई एक साथीको, सहपाठीको रुपमा हेर्छ र सोही अनुसारको व्यवहार गर्छ ।

मैले ससुराल छोडेर भागे पछि म उसलाई नै खोज्दै काठमाण्डु आएकी थिएँ । उसको फोन रुक्मिणीले उठाए पछि म सोधी खोजी गर्दै कृष्ण सरको घर पुगेकी थिएँ । चिनजान पछि मेरो कहानी सुनेकी रुक्मिणीले आफ्नो पतिको कलेज पढ्ने साथीको हैसियतले मलाई सम्मान पुर्वक पाहुनाको रुपमा स्वीकारेकी थिईन् । तीन छोरी सहितकी म रुक्मिणीको पाहुना बनेर त्यो पवित्र घरमा भित्रिएकी थिएँ । उमेरमा रुक्मिणी म भन्दा ठूली हुन् । उनी पनि दुःख गरेर पढे लेखेकी र आफ्नो खुट्टामा उभिएकी मान्छे  रहिछन् । दुःखीको हर दुःखमा साथ दिन जान्ने पवित्र आत्मा रहेछ उनी भित्र । म रुक्मिणीलाई आदरणीय दिदीको रुपमा सम्मान गर्छु । कृष्ण सर मेरो पति नभएपनि मरो लागि आदर्श व्यक्ति  हो । इतिहासमा कृष्णको आधा अंश थिइन् रे राधा !  म त्यसरी आधा त हुन नसकुला, तै पनि मेरो सफलताको पुरै जस कृष्ण सरलाई नै जान्छ ।

कृष्ण सर र रुक्मिणीको घरको पाहुना भएर नै मैले मेरा छोरीहरु हुर्काएँ । अहिले होस्टलमा बसेर पढ्न सक्ने भएका छन् । उनीहरुकै पाहुना भएर नै मैले दुःख सुख विद्यालयमा पढाउदै सरकारी नोकरीमा नाम निकालें । यसमा रुक्मिणीले पुरै काँध थापिदिइन् । कसैले दिदी पाओस त त्यस्तो ! अब त मेरो माइतीघर झैं लाग्छ त्यहाँ । वास्तवमै मेरो माइती भन्ने नै त्यही हो ।  

          माइतीको कुरा सम्झदा आमालाई सम्झन पुगेछु । मैले मेरो संझनामै सीमित भएपनि आमालाई अलिकति ठाउँ दिएकी छु जस्तो लाग्छ । तर सम्पर्क नभएको धेरै भयो । आजै माता तीर्थ औंसीको दिन रहेछ । तैपनि सम्पर्क नै गर्न चैं मन लागेन । मातातीर्थ भन्ने पनि छोरीहरुले काठमाण्डौंको होस्टेलबाट  'ह्यापी मदर्स डे' भनेर 'वीस' गरेपछि सम्झिएकी हुँ । इमान्दार साथ भन्नु पर्दा मलाई मेरै संस्कृतिका कुनै पनि चाडबाड पटक्कै मन पर्दैनन् । यसो भन्न मेरा आफ्नै कथाहरुको चाङ्गले मलाई बाध्य पारेको हो । म घर परिवार र नाता गोता कुल कुटुम्ब सबैसँग बिद्रोह गरेर एक्लिएकी आइमाई हुँ । एक्लिएकी पनि के भन्नु ! एक्ल्याइएको भन्दा हुन्छ । डर लाग्छ - मेरो कारणले छोरीहरु असामाजिक बन्ने त होइनन् । चाडबाडमा सकेसम्म मेरो मनमा भएको भाव अनुहार र व्यवहारमा प्रकट हुन दिन्न ।

मेरा यति धेरै कहानी सुनिसकेपछि आमाले खै किन हो सन्तोषको (?) लामो सुस्केरा हाल्नुभो । भन्नुभो  "नानी, दुःख सुख सबै अनुभवको मात्र कुरा त रहेछ नि !  जसरी तिमीले आफूलाई भाग्यमानी र अभागी दुवै ठहर्यायौ । म पनि आफूलाई दुःखी ठान्थे । तर नानीलाई भेटेपछि मलाई मभित्र दुःख मात्र छैन भन्ने लाग्दैछ । मैले आफ्नो कहानी भन्दै गरेका बेलामा आमाले टिनको मैलो बाक्सामा राखिएका किताबबाट एउटा ध्वासो लागेको फोटो निकाल्नु भो । तिहारमा खिचिएको दाजु बहिनीको फोटो रहेछ । त्यही फोटो देखाउदै आमाले अनुहारमा खुसी  ल्याउँदै भन्नुभो –" नानी यी मेरा छोरा छोरी हुन् । यिनीहरूकै सम्झना मनमा राखेर म एक्लै हुँदा पनि एक्लो महशुस गर्दिन । छोरी अष्ट्रेलियामा छ । गएको पनि पाँच वर्ष भयो । छोरी ज्वाईले त्यहाँ राम्ररी गरी खाएका छन् । कैलेकाँही फोन गर्छे । अर्को ठूलो मोवाइल किन्नु नि भन्दैछे । त्यसमा आमने सामने भएर कुरा गर्न पाइन्छ रे ।"

मैले सोचें । छोरी अष्ट्रेलिया भएको आमालाई के को दुःख र ? कैले उतै हानिने रहिछन् आमै !  छोराको बारेमा मलाई जिज्ञासा भयो ।  सोधें-  "अनि छोरा चै कहाँ हुनुहुन्छ नि ?"

छोरा भने पछि फेरि आमाको अनुहारमा चुक घोप्टियो । आँखाका कुनाकानि रसाए झैं देखिए । जति सक्दो सम्हालिएर भनिन् –

"छोराको त के कुरा गर्नु र ! तीस वर्ष भन्दा बढी भयो, हामीसँग छुटेको । उनीहरुको बाबा बित्दा बहिनीसँग सम्पर्क गरेको थियो रे । 'मरेको मान्छे अब फर्किदैन । जिन्दगी सबैले आफ्नै लागि बाँच्नु पर्छ । धेरै पीर नगर । त्यस्तै हो' भनेर सम्झाउथ्यो रे । ऊ आफू भने आएन ।  यो माया भन्ने चिज पनि उधोमात्र बग्ने कस्तो बनाएछन् भगवानले ।  छोरा छोरी हुर्किउनजेल दुःख गर्यो, माया दियो,  बढायो, पठायो । ठूलो भए पछि उनीहरुको माया उनीहरुकै छोराछोरी तिरै सरिहाल्छ कि ?  घर छोडेर हिडे पछि खै कसका संगतमा पर्यो  । ऊ चार पाँच वर्षसम्म त फोन सम्म त गर्दैथ्यो । त्यसपछि त माया नै मार्‌यो । अहिले ऊ कहाँ छ कता छ केही अत्तो पत्तो छैन । उसले घरमा एक्ली आमाको ख्याल गर्न त के एक दिन आफ्नो बोली समेत सुन्ने अवसर दिदैन ।"  

आमाले यसो भन्दै गर्दा मैले आफ्नो विगतलाई सम्झिएँ । मलाई पनि सानो हुन्जेल, बिहा नहुन्जेल आमाबाबाले माया त गरेकै थिए । हुर्काए, बढाए, पढाए । पछि मैले मेरो घर परिवारसँग बिद्रोह गरेर हिडेपछि भने उनीहरु पनि मसँग रिसाए ।  मलाई आफ्नै माइती घरमा जान अनुमति छैन । के मेरो हकमा माया उँधो बगेको हो र ? कि यो माया कता कता बग्दैछ ?

आमासँग धेरैबेर पारिवारिक कुराहरु भए । बाबा त्यही गाँउको शिक्षक रहेछन् । हार्ट अट्याकले बितेपछि आमा घरमा एक्लै भएकी रहिछन् । समय बित्दै जाँदा गाउँमै एक्लै परेकाले त्यो ठाउँ नै छोडेर चर्चमा  बस्न आएकी रहिछन् । सोधें – "अनि चर्चमै चै किन आउनु भो त ? तपाई क्रिस्चियन जस्तो त लागेन ?"

"आ! नानी के क्रिस्चियन, के हिन्दु । म यो धर्म र राजनीतिको चैं कुरा खासै बुझ्दिन । मलाई बस्ने ठाँउ चाहिएको थियो । यहाँ डेरा खोजेर बस्न आएको, सबैले डेरा खोज्नु पर्दैन, यहीं चर्चमै बस्नु भने । उनीहरुको चर्च पनि रेखदेख हुने । मलाई बास बस्न पनि हुने । चलेकै छ ।"

"अनि उनीहरुले त्यसरी हिन्दुको जस्तो पूजा आजा नगर भन्दैनन् ? तपाईले चर्चमा बसेर चर्चको नियम बिपरित गर्नु भएको छ  त ?"

"किन नभन्नु नि ! यहाँका साना तिनाले चै रिस गरेर खप्नु  खानु गर्दैनन् । क्रिस्चियन बन भन्छन् । बाइबल पढ रे । बप्तिस्मा हो कि के हो लिनुपर्छ रे । अस्ति एकपटक त मलाई निकाल्न पनि खोजे । फेरि एक दिन काठमाण्डूबाट अलि ठूला पादरी हो कि के हो आएका थिए, उनले गर्दा फेरि मलाई यहाँ बस्न अनुमति दिइयो ।"

मलाई थप जिज्ञासा भयो । पादरीले चै हिन्दु संस्कार अनुसार पूजाआजा गर्नेलाई कसरी चर्चमा बस्न दिए भनेर प्रश्न गरें ।

"नबुझेर भनेका रहेछन् यिनीहरुले । सबैको धर्म आफ्नो आफ्नो हुन्छ । आफ्नो किसिमले आफ्नो रीत गर्न पाउनु पर्छ भनेर पादरीले भने ।  गाउँकाहरुलाई पनि सम्झाए । बरु मैले शनिबार चैं यहाँ  मानिसहरु प्रार्थना गर्न आउनु भन्दा अघि नै पूजाआजा सिध्याउनु पर्ने भनेर शर्त राखेका छन् । शनिबार चै अलि चाँडै गर्छु । भ्याइन भने  यँही  कोठामा हो, चुप लागेर पुजा गरेपनि भयो । उनीहरुले देख्दैनन् । मन मनै त हरिभजन गाएको हो कि बाइबल पढेको हो कसलाई के थाहा ?"

कुराकानी जति गरे पनि सकिएका थिएनन् । बरु आमालाई काठमाण्डू लिएर जान पाए मेरा छोरीहरुलाई पनि  साथी हुने थियो । उनीहरुलाई पनि होस्टल बस्नुपर्ने थिएन । आमालाई पनि एक्लोपन हुने थिएन । आमाकै निमित्त समेत चर्चमा यसरी बस्नु भन्दा त काठमाण्डु जानु नै ठीक हुने थियो । छोरीसँग कुरा गर्न पनि उनलाई सजिलै हुन्थ्यो । तर आजै प्रस्ताब राख्नु भन्दा केही दिनमा विस्तारै उचित वातारण मिलाएर काम गर्नु पर्यो । यही सोचेर केही भनिन ।

करिब पन्ध्र दिन खोटाङ्गका विभिन्न स्थानमा आयोजनाको काम सकियो । फर्कने क्रममा बास बस्न पुनः लिक्चिराम्चे नै आइपुगियो । सोचेकी थिएँ, यसपाली आमालाई सकेसम्म लिएर जानु पर्‌यो ।  तर चर्चमा पुग्दा आमाको अत्तो पत्तो थिएन । सोधी खोजी गर्दा गाउँलेहरुले सात दिन अघि बिहानै रसुवा बजारमा देखिएको कुरा सुनाए । त्यहाँबाट उनी कता गइन्  कसैले भन्न सकेन ।  फोक्सिङ्टार पुग्दा सुनकोशी नदी त्यसै गरी शान्त भएर बगिरहेको थियो । रासुवाघाट देखि फोक्सिङटारसम्म नै मेरा आँखाले आमालाई यता उता खोजिरहे तर पाउन सकेनन् । जीवनमा कुनै बहुमुल्य चिज गुमाए जस्तो खिन्न र रित्तो मन लिएर बिराटनगर फर्किएँ ।   

 

गीतः प्रितीको फूल सुगन्धी....

दुबै 

प्रितिको फूल सुगन्धी, मायालुको मन बसन्ती 

बनाऊँ बन्धन कसिलो , मायाको तिर्खा  रसिलो

सम्झी ... ... ... ... ... मायाको तिर्खा रसिलो  ।।

प्रेमी

चुल्ठोमा गुराँस सजाई, सितारा  भित्रै लजाई

बस है प्यारी पर्खेर,  आउनेछु नगरी अबेर ।

तिमीलाई ... ... ... ... ... मै लिन आउनेछु सबेर ।

प्रियतमा

यो लाली जोबन हो मेरो, जान्छ कि यसै पर्खेर ?

गाह्रो हुनेछ पर्खन, हुन्छ कि ढिलो फर्कन ??

तिमीलाई ... ... ... ...  नगर्नू ढिलो फर्कन??

प्रेमी

गुलाबी ओठ सजाई, धैर्यको मेहेन्दी लगाई

मायालुको मन बुझिदेऊ , केहि दिन थोरै पर्खेर

तिमीलाई ... ... ... ...  लैजान्छु मायाले बेह्रेर ।

प्रियतमा

उकाली ज्यानको चौतारी,  मिलेको यस्तो दौतरी 

कसैले आँखा लाइदेला, पाकेको बाली खाइदेला 

लौन ... ... ... ...   सम्झेर झट्टै आइहाल्नू

राजा ... ....  बुझेर झट्टै आइहाल्नू ।।

दुबै 

प्रितिको फूल सुगन्धी, मायालुको मन बसन्ती 

बनाऊँ बन्धन कसिलो, मायाको तिर्खा  रसिलो

सम्झी ... ... ... ... ... मायाको तिर्खा रसिलो  ।।

लेखः तेरा बाउः मेरा पिताजी

अहिले मृत्युसँगको महासङ्ग्राम चल्दैछ । कोरोनाको पछिल्लो भेरिएन्ट धेरै नै खतरनाक भएको सबैलाई अन्दाज भइसकेको छ । सबै कार्यालयहरुले अत्यावश्यक बाहेकका सेवाहरु बन्द गरेका छन् । सङ्क्रमणको साङ्लो चुडाउनलाई सर्वसाधारणहरुलाई घरैमा बस्न र सकेसम्म आइसोलेट बन्न आग्रह गरिएको छ ।

यसै प्रसङ्गमा एक दिन एउटा कार्यालयमा अब कसरी अघि बढ्ने विषयमा छलफल शुरु भएछ । धेरै थरी प्रस्तावहरु आए । आलो पालो मिलाएर काम गर्ने, प्रत्येक दिन आए पनि दुई सिफ्ट बनाएर चलाउने, अत्यावश्यक सेवा नभएकोले कार्यालयमा दर्ता चलानीको काम मात्र सामान्य रुपमा गरी कार्यालयलाई पूर्ण रुपमा बन्द गर्ने आदि । सबै कुरा सुनिरहेका हाकिम साबले अन्त्यमा भनेछन्– हाम्रो कार्यालयमा जनसम्पर्क हँुदैन । कार्यालय बन्द गर्नु आवश्यक नै छैन । उच्च मनोबल लिएर काम गर्नुपर्छ अनि सतर्क रहनुपर्छ । हाकिम साबका कुराहरु सुनिसकेपछि त्यहाँ उपस्थित मध्येकै एकजना कर्मचारीले एउटा किस्सा सुनाए । उनले भनेको कुरा एकाध बाहेक कसैले ध्यान दिएनन् कि बुझेनन् कि ? एकदेशमा दुई जना मित्रहरु थिए । उनीहरुको मित्रता कसैसँग अतुल्य थियो । एक अर्काका लागि मरिमेट्ने साथीहरु भए पछि गाह्रो–साह्रोमा सरसहयोग र महफिलमा सँगै रमाउने नै भए । एक दिन यस्तो मोड आइपुग्यो, पहिलो साथीको पिताजीले मृत्युवरण गरे । पिता पुत्रमा असाध्यै प्रेम थियो ।

 देशसँग देशलाई आइसोलेट गर्ने, प्रदेशसँग प्रदेश, जिल्लासँग जिल्ला, गाउँसँग गाउँ, प्रत्येक घरसँग घर र व्यक्तिसँग व्यक्तिको आइसोलेसन गरिएपछि करिव ३ हप्तामा भाइरसको चक्र पुरा हुन्छ र आफै सङ्क्रमण कम हँुदै जान्छ भनेर चिकित्सकहरुले बताउदै आएका छन् । तर, एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा फैलने क्रम जारी रहेपछि कहिल्यै यसको चक्र पुरा हुँदैन र सङ्क्रमण भई नै रहन्छ । यसरी सङ्क्रमण लामो समयसम्म जारी रहनाले भाइरसले आफ्नो रुप परिवर्तन गर्छ ( म्युटेसन) र नयाँ भेरिएन्टको रुपमा फेरि अर्को सङ्क्रमण लिएर आँउछ । त्यसैले सबै कुरा त्यागेर अहिले आइसोलेसनको विकल्प छैन ।

साँच्चै भन्नु पर्दा त्यस्तो आदर्शतम् प्रेम र अनुराग जो सुकैको पिता पुत्रमा कहाँ पाइन्छ र ? या त कुनै आख्यानकारको काव्य या त पौराणिक पात्रको साहारा लिनुको विकल्प रहँदैन । छोराको विलाप शुरु भैहाल्यो । उसको साथीलाई पनि दुःख नलागेको त होइन तथापि धेरैबेरमा सम्हालियो । मृत्युमा आँफैले आफैलाई सम्झाउने र सम्हालिने हो । जसले मृत्युबरण गर्छ उसको त खेलो फड्को सकिन्छ तर अब बाँच्नेहरुको खेल शुरु हुन्छ । बाँच्नेहरुको खेलमा पहिलो गोटी साथीले चालेको थियो । अनेक दृष्टान्त तथा प्राकृतिक नियमको कुरा गरेर शोक सन्तप्त पुत्रलाई सम्झाउछ साथीले । बाँच्नेले फेरि पनि बाँच्ने खेल खेल्नैपर्छ, अर्को उपाय छैन । बाबुको काज किरिया सकियो । विस्तारै मृत्युको घाउ समयले पुर्दै गयो । समय चक्रले फेरि अर्को फन्को लगायो । अब दोस्रो साथीको पालो थियो । दोस्रो साथीका पिताजीलाई पनि कालले छोडेन । दोस्रो साथीको पनि पिता पुत्र प्रेम तथा अनुराग पहिलोमा भन्दा सम्भवतः बढी नै थियो । यस्तो प्रेमको उपमा के दिने आँफै कन्फ्युज छु । पहिलो साथीले सम्झाउन त कोशिष गरेकै हो तर पितृशोक बस उसले साथीको कुरा बुझ्नै सकेन । उसले साथीको सम्झाईमा अतिरञ्जना पायो । उसलाई लाग्यो, आफ्नो प्रिय पिताजी मर्दा धीत मर्ने गरी रुन पनि नपाउने ? त्यसपछि पिताप्रतिको अनुराग साथी प्रतिको तिरस्कारमा परिणत भयो । भन्यो– मैले कुनै दिन तिम्रा बाउ मर्दा तिमीलाई सम्झाएको थिएँ भन्दैमा तिमीले अहिले त्यसको पैंचो तिर्नुपर्छ भन्ने छैन ।

यहाँ त मेरा पिताजीको असामयिक निधन भएको छ । तिमी भने यसलाई हल्का रुपमा लिन्छौ ? के तिमीभित्र मृत्युजन्य शोक तथा संवेदना समाप्त भयो र यन्त्रवत मलाई सम्झाउन उद्यत रहन्छौ ? दोस्रोले आफ्नो साथीको पिताजीलाई बाउ भन्यो र आफ्नो पिताजीलाई पिताजी नै भन्यो । प्रष्ट हो पुत्रमा पिताप्रतिको अनुराग ज्याँदै नै रहेछ । कोभिडको भीडमा हामी कसरी हराइरहेछौ ? चीनमा कोभिडको प्रकोप हुँदा हामीले भन्यौ– चीनमा हो, नेपालमा त हैन नि ! हामीले गर्नुपर्ने तयारीको त के कुरा, त्यो सम्बन्धमा खोजी न चासो, केही नै गरेनौ । त्यसको केही पछि हाम्रै निर्णयले लाखौं मुस्लीमहरुको भेला गर्न बोलायौ इज्तमा भनेर । कमसेकम १० लाख मानिसको उपस्थितिमा त्यो धार्मिक कार्यक्रम सम्पन्न भएको थियो । त्यसपछि दिल्लीस्थित मस्जीदका भक्तजनहरुलाई कोरोना पुष्टि भएपछि मात्र हामी एक खेपका लागि अलिकति झस्किएका थियौ । यहाँ नेर हाम्रो भाग्य बलियो ठहरियो र ठूलो दुर्घटना हुन पाएन । यो त प्रतिनिधि भेला मात्र थियो ।

मानिसहरूको जमघट हुने अन्य कति कार्यक्रम भए त्यसको लेखा जोखा नै छैन । धन्य ! संक्रमण नियन्त्रण भन्दा बाहिर गएन । यति हुँदाहुँदै पनि मलाई लाग्छ पहिलोपटकको संक्रमण फैलिएको अवस्थामा हामीले कम्तीमा शहरी इलाकामा अलि बढी नै सतर्कता अपनाएको थियौं । यसपटक त जनता पनि थेत्तरा भए । कोही अझै पनि कोरोनालाई प्रोपोगान्डा नै हो भनी फुक्दै हिडेकै छन् । हामी अहिले धेरैले भन्ने गरेको वाक्यांश ‘ केही नहुञ्जेल केही हँुदैन’ कै शरण परेर पुरै भाग्यमा विश्वास गर्ने आत्मबलद्वारा दर्विला भएका छौं । यो पटक न सरकारले कुनै ठूलो तयारी ग¥यो, न कसैले । तयारी गर्नु भन्दा अघि नै धेरै मान्छेलाई कोरोनाले काम तमाम गरिसकको अवस्था छ । अझै पनि, ‘ए ! त्यो छिमेकीकोमा मात्र हो । हाम्रो घरमा छैन’ को मनस्थिति आम मान्छेहरुमा पाइन्छ । अरुको मृत्यु हुँदासम्म साथीको बाउ हो भनेर सम्झाउन त सकिएला तर आफ्नैको मृत्यु र आफ्नै मृत्युमा कसैले सम्झाउन हिम्मत गर्ने छैन भन्ने कुरा समयमै ख्याल राख्न ढीला भइसकेको छ ।

गत वर्ष सरकारले नै लकडाउनको घोषणा ग¥यो । हरेक जिल्लामा, हरेक स्थानीय तहमा क्वारेन्टिन बनाइए । सीमाका विभिन्न स्थानमा होल्डिङ सेन्टर तथा संक्रमण पुष्टि भएकाहरुलाई राख्न आइसोलेसन सेन्टर बनाइएका थिए । कुनै घरको कुनै व्यक्तिमा लक्षण देखिए तुरुन्त क्वारेन्टिनमा लगेर निगरानी गरियो । सङ्क्रमणको श्रृंखला चुडाउनलाई त्यतिबेला साँच्चै नै प्रयास भएको थियो । भलै भेन्टिलेटर त्यति धेरै थिएनन् । त्यसमा चै नेपालीको भाग्यवादले काम गरेजस्तो देखियो– त्यति धेरै भेन्टिलेटरको आवश्यकता देखिएको पनि थिएन । तर यसपटक चैं हामीले के के गर्न भ्यायौ ? काठमाण्डौमा संक्रमित भएर आएका मानिसहरु गाउँमा बिरामी हुँदा वा मरिरहँदा सोच्छु, के तिनीहरु घरमा हुनुपर्ने हो र ? उनीहरुलाई समयमै आइसोलेट गरी उपचार गर्न नसक्दा एकातिर अकालमा मृत्युले ताण्डब मच्चाएको छ भने अर्कातिर अहिले सारा गाउँ तथा दुर दराजसम्म कोरोना फैलिएको छ ।

सारा जनता भयाक्रान्त बनेका छन् । सरकारको तयारी एक ठाउँमा छ, त्यसमा कमजोरी भयो । अनि हामी जनता के गर्दैछौ ? अरुको मृत्युलाई फेसबुक र सामाजिक सञ्जालको स्टाटस बनाएर लाइक र कमेन्ट गन्दै मर्न बाँकी रहेकाहरुलाई थप मृत्युको निम्ता त दिदै छैनौ ? एक चोटी दोहोर्याएर सोच्ने बेला भएको छ । त्यो पनि मर्यो, ऊ पनि मर्यो भनेर मृत्युको पङ्क्ति देख्दा बिरामीको मनोबल कहाँ रहन्छ ? बरु हामीले यति गर्न सक्छौं – फेसबुकमा समवेदना स्वरुप दिवंगतको फोटो नहालौं । समाचार दिनै पर्ने कर्तव्य भएको एक जनाले हालिसकेपछि त्यसलाई क्बम रियाक्ट गर्ने वा एक शब्द श्रद्धाञ्जलि वा च्क्ष्ए लेखेर सूचना ग्रहण गरेको सन्देश दिनु वा दिवंगतप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्नु नै आजको अवस्थामा सबैभन्दा बुद्धिमानी देखिन्छ । हामीले बिरामीका छिमेकी वा परिवारका अन्य सदस्यहरुलाई सोधेर के कस्तो अवस्था छ भनेर बाचुञ्जेल एक पटक फोन नगर्ने अनि मृत्यु हुनासाथ फोटो हालेर समवेदना र श्रद्धाञ्जली व्यक्त गर्ने विक्रितिपूर्ण कार्य गर्नाले यो सिङ्गो समाजको मनोबल गिरिरहेको छ । हुन त माथिको कथामा भनिएझैं दिवंगतसँगको अट्याचमेन्ट र अनुरागको मात्रा अनुसार सबै कुरा फरक पर्न सक्छ ।

तथापि हामीले सकेसम्म संयमित भएर बस्नुपर्ने समय आएको छ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता अभिवृद्धिद्वारा रोगसँग लड्ने क्षमता विकास गर्न सकिन्छ भनेर सास फेर्न सिकाउनेदेखि लिएर योगा ध्यान सिकाउनेहरुको बजार आजभोलि बिस्तार भएको देखिन्छ । व्यायाम तथा योगाभ्यासले निशन्देह हामीलाई मजबुत बनाउँछ । तर, यो अहिलेलाई भने घरमा आगो लागे पछि कुवा बनाउन दौडे जस्तै हो । आज व्यायाम वा योगाभ्यास गर्नाले आजै वा भोलिलाई नै हामीले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन सक्दैनौ । बरु व्यायाम र योगाभ्यासलाई जीवनशैलीको रुपमा अपनाउदा भने यो जीवनभरलाई सहायक हुनसक्छ । अर्कातिर आयुर्वेदिक औषधिको व्यापार पनि त्यस्तै देखिन्छ । आयुर्वेदिक औषधिले पनि तुरुन्तै काम गर्ने होइन । इमर्जेन्सीमा हामीले एलोप्याथिकका औषधी सेवन नगरी सुखै छैन । तुलसी मञ्जरी वा तुलसीको पत्ता, बोझो, अलैंची, दालचिनी, बेसार, गुर्जो आदि जस्ता जडीबुटीजन्य कुराहरु घरमा राखेर सावधानीपूर्वक जानकारहरुको सल्लाहमा तिनीहरुको काँडा पानी सेवन गर्ने, पानीको वाफ लिने जस्ता कार्य गरेमा केही हदसम्म स्वस्थ्य सुधारमा मद्दत गर्ला । तर, जडीबुटीको प्रयोग जथाभावी गरेमा यसले राम्रो नतिजा दिन सक्दैन भन्ने कुरा पनि ख्याल राख्नुपर्छ । ज्वरो आउँदा कसरी प्राथमिक उपचार गर्ने भन्ने जानकारी राख्दा सबैको लागि फाइदा नै हुने देखिन्छ । बरु हामीले सँधै देखेर आफूसँगै रहेर पनि वास्ता नगरेका धेरै कुराहरु हुन्छन्– त्यस्ता कुराहरुमा ध्यान दिनुपर्छ । उदाहरणको लागि सँधै पत्रिकामा एम्बूलेन्स लगायत महत्वपूर्ण टेलिफोन नम्बरहरु छापिन्छन् । तर कहिल्यै पढ्दिैन । हामीले घरका सबैले देख्ने ठाउँमा एम्बुलेन्स, नजिकको स्वास्थ्यकर्मी वा डाक्टर, प्रहरी, जिल्ला प्रशासन कार्यालय, वडा कार्यालय, वडाध्यक्ष तथा मेयर÷ उपमेयर, दमकल आफूले प्रयोग गर्ने गरेको अटो रिक्सा आदि आफूलाई भैपरी आउन सक्ने व्यक्ति वा संस्थाहरुको फोन नम्बर लेखेर टाँस्नु वा मोवाइलमा सेभ गर्नु जरुरी छ ।

महामारीको समयमा सबैले सिटामोलको एक दुई फाइल घरमा राख्नुपर्छ । थर्मोमिटर तथा अक्सिमिटर सकेसम्म घरमा राखेर बेला–बेला आफ्नो स्वास्थ्यको जाँच गर्दै गरे आफू र परिवारको स्वास्थ्यमा सजग रहन मद्दत पुग्छ । यी सबै कुरा गरिसक्दा, हालसम्म कुनै पनि भाइरसजन्य रोगको पूर्ण रुपमा उपचार गर्न सक्ने औषधि बनेको छैन । चाहे त्यो जति सुकै अघि नै जनार्दन कट्टेल देखापरेको किन नहोस् । यसको नियन्त्रण वा रोकथाम गर्न सकिन्छ तर निर्मूल पार्ने औषधि बनेको छैन । पछिल्लो समय देखा परेको कोरोना भाइरसको नयाँ भेरियन्टको पनि उपचार सम्बन्धमा सोही कुरा लागु हुन्छ । डाक्टरले लक्षणको आधारमा बिरामीलाई सपोर्ट गर्ने हो । रोगलाई जित्ने हाम्रै शरीरभित्रको इम्युनिटीले मात्र हो । यसै सन्दर्भमा सामाजिक सञ्जालमा आइरहने एउटा सकारात्मक सोचको अर्को छोटो किस्सा यहाँ प्रस्तुत गर्न उपयुक्त देखिएको छ । अमेरिकामा एकपटक एक व्यक्तिलाई मृत्युदण्डको सजाय सुनाइएको थियो ।

उसलाई परीक्षणका लागि मृत्युदण्ड बिषालु सर्पको डसाइबाट दिइनेछ भनी बताइयो । उसको आँखामा पट्टी बाँधेर सर्पको जस्तै दाँत भएको सुईले घोचियो । अभियुक्तलाई लाग्यो कि– मलाई सर्पले टोकी सकेको छ । त्यसपछि २४ घण्टा भित्रै उसको मृत्यु भइ हाल्यो । यो साँच्चै नै अचम्मको र रहस्यमय घटना थियो । बैज्ञानिकहरूका लागि पनि ठूलो अनुसन्धानको विषय बन्यो । त्यसपछि मृतकको शरीरको जाँच गरिहेर्दा उसको रगतमा सर्पको विषको मात्रा पाइयो । यस कथाको सन्देशबाट हामीले भन्न सक्छौं कि – हाम्रो मस्तिष्कले जस्तो सोच राख्यो त्यस्तै नै शरीरले रसायनिक पदार्थ उत्पादन गर्ने रहेछ । कोभिडको सन्दर्भमा पनि हामीले नकारात्मक कुराहरु मात्र सोच्यौं भने हामी झनै कमजोर बन्दै जान्छौं र हामी रोग प्रतिरोध क्षमताहीन हुनेछौं । त्यसैले हामीले दह्रो आत्मबल तथा हामीभित्रै रहेको सकारात्मक उर्जाद्वारा रोगलाई परास्त पार्नु पर्ने समेत देखिएको छ । त्यसो भएपछि अब कोरोना भाइरसलाई जित्ने दुइटा तरिका मात्र देखिए । पहिलो इम्युनिटी बढाउने । जसका बारेमा चर्चा गरिसकियो । इम्युनिटी हामीसँग जे छ छँदैछ । बढाउने भन्दैमा केही महिना वा दिनको योगाभ्यास, व्यायाम वा आहार विहारले बढ्दैन ।

यो त जन्मेदेखि लगातार विकास भएको हुन्छ । हाम्रो जीवन पद्धति÷ शैलीले समेत निर्धारण गर्छ । यसमा सकारात्मक सोचजन्य उर्जाले पक्कै सहयोग पु¥याउने नै छ । दोस्रो पद्धति भनेको सङ्क्रमण फैलन नदिने नै हो । त्यसका लागि सङ्क्रमणको शृङ्खलालाई चुडाउनुपर्ने हुन्छ । जसको लागि आइसोलेसनको जरुरी हुन्छ । देशसँग देशलाई आइसोलेट गर्ने, प्रदेशसँग प्रदेश, जिल्लासँग जिल्ला, गाउँसँग गाउँ, प्रत्येक घरसँग घर र व्यक्तिसँग व्यक्तिको आइसोलेसन गरिएपछि करिव ३ हप्तामा भाइरसको चक्र पुरा हुन्छ र आफै सङ्क्रमण कम हँुदै जान्छ भनेर चिकित्सकहरुले बताउदै आएका छन् । तर, एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा फैलने क्रम जारी रहेपछि कहिल्यै यसको चक्र पुरा हुँदैन र सङ्क्रमण भई नै रहन्छ । यसरी सङ्क्रमण लामो समयसम्म जारी रहनाले भाइरसले आफ्नो रुप परिवर्तन गर्छ ( म्युटेसन) र नयाँ भेरिएन्टको रुपमा फेरि अर्को सङ्क्रमण लिएर आँउछ । त्यसैले सबै कुरा त्यागेर अहिले आइसोलेसनको विकल्प छैन ।

यो कुरा नबुझेर होला अझै पनि आफ्नो काम, व्यापार र टार्गेटलाई चैं पार गरिहालौ भन्दै कतिपय व्यक्ति, कार्यालय तथा व्यापारीहरु आफ्नो काम चालु राखेर झन् ठूलो संक्रमणलाई निम्ता दिइरहेका छन् । त्यसैले अहिले उसको बाउ मर्दा हामीले नबुझे जस्तो ग¥यौ, आफ्नै खाले अर्ति र बुद्धि दिदै हाम्रा क्रियाकलापलाई जारी राख्यौ भने भोलि आफ्नै पिताजी मर्दा सम्झाउने साथी पनि बाँकी रहदैनन् भन्ने बुझ्नु अत्यन्तै जरुरी छ ।