दशैं : नेपालीहरूको कि हिन्दुहरूको ?

 

चन्द्रमासमा आधारित ‘वर्ष गणना विधि’ अनुसार हरेक वर्ष आश्विन शुक्ल प्रतिपदाको दिन घटस्थापना गरेर विधिवत जमरा राखेपछि दशैं पर्व शुरू भएको मानिन्छ । यसका विशेष दिनहरूमा आश्विन शुक्ल सप्तमीलाई फुलपाती, अष्टमीलाई महाअष्टमी, नवमीलाई महानवमी र दशमीलाई विजया दशमीको रूपमा मनाउने चलन छ । विशेष गरेर विजयादशमी र तत्‍पश्चात पुर्णिमासम्म मान्यजाहरूबाट दशैंको टीका र जमरा लगाई आशिर्वाद थाप्ने छ । केही दशक अघिसम्म यसलाई आम नेपालीको पर्वको रूपमा मनाइदै थियो भने अहिले यसलाई हिन्दूहरूको मात्र हो भनी संकुचित रूपमा ब्याख्या गर्ने क्रम बढेको छ ।

के यो हिन्द्हरु मात्रको पर्व हो त ? यसतर्फ बिचार गर्दा नेपालमा २०७८ को राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्याङ्क अनुसार हिन्दू धर्म मान्ने जनसङ्ख्या ८१.१९ प्रतिशत छन् । बाँकी १८.८१ प्रतिशत जनसङ्ख्या बौद्ध, इस्लाम, ईसाई तथा किराँत लगायत अन्य धेरै किसिमका धर्म मान्नेहरू छन् । हिन्दूहरूको करीब आधा जनसङ्ख्या तराईमा बस्छ । तथापि तराईको हिन्दू सम्प्रदायले मनाउने दशैं र पहाडी समुदायमा मनाउने दशैंको तौर तरिकामा आकाश जमिनको फरक छ । त्यसैले पनि यो हिन्दूहरूको पर्व हो भन्नु त्यति उपयुक्त नहोला । अर्कोतिर पहाडी समुदाय, जो आफूलाई हिन्दू नभई किराँत वा यस्तै अन्य प्राकृतिक धर्म मान्ने बताउदै आएको छ, उनीहरूको दशैं मान्ने आफ्नै परम्परा र मौलिकता छ । हिन्दू वा बौद्ध धर्म मान्ने नेवार समुदायले दशैंका हरेक दिन विभिन्न शक्ति पीठहरूमा पुजा अर्चना गरेको देखिन्छ । नेवाः सम्प्रदाय धार्मिक सहिष्णुता र अन्तरसम्बन्धको फराकिलो फाँट हो। पशुपतिमा बुद्ध मुकुट पहिर्‍याउने चलन पनि नेवाः सम्प्रदायको मौलिकता हो।
यसरी हेर्दा दशैं पर्व कुनै धर्म विशेष वा जातजाति विषेशले मात्र नभई नेपालको पहाडको समुदायमा धुमधामसँग मनाइने  गरेको देखिन्छ । फरक फरक समुदायमा आफ्नै मौलिक विधिअनुसार मनाइने गरेको देखिन्छ । साँस्कृतिक अन्तरघुलनले गर्दा पहाडी समुदायबाट उद्गम भएको यो पर्व विस्तारै आम नेपाली जातिमा फैंलदो क्रममा रहेको देखिन्छ । त्यसो त भारत लगायत विश्वका विभिन्न गैरनेपाली हिन्दू समुदायहरूमा नवरात्र, दशहरा आदि नामले यो पर्व मनाउने गरिन्छ । समुदाय अनुसारका मौलिक परम्परा तथा विधिले गर्दा यी सबैलाई दशैंको रूपमा नै बुझ्ने कि नबुझ्ने भन्ने प्रश्न मात्र बिचारयोग्य छ ।

अर्को एउटा विषय आज अझ गम्भीर भएर हामी माझ खडा भएको छ। त्यो के भने कतिपय मानिसहरूको धारणामा क्रमशः थपिदै गरेको दशैं प्रतिको नकारात्मकता । कहिँ कतै त सेतो टीका लगाउने समुदायका मानिसहरूले रातो रङ्ग चै आफ्नै पुर्खाको रगत भएको ब्याख्या गर्ने गरेको देखियो,  सुनियो। दशैंको रातो टीका र जमरालाई ब्राह्मणवाद अझ भनौं पुरेतवादसँग जोडेर आफू हिन्दू धर्म वर्णित राक्षस सम्प्रदायको भएको र आफूलाई मारेर त्यसको विजयोत्सबको रूपमा बाहुनहरूले दशैं मनाएको भनी ब्याख्या गरेको समेत पाइयो । तर यी भनाइमा के कति सत्यता छ र त्यसको वास्तविकता के हो भन्ने खोजी गर्ने प्रयास भएको भने साह्रै थोरै मात्र देखियो।

रातो रङ वा अविरको आयातपूर्व सर्वत्र सेतो टीकाको प्रयोग गरिन्थ्यो भनी जानकारहरू बताउँछन् ।  टीकालाई आकर्षकता प्रदान गर्न रातो रङको प्रयोग गरिएको हो भनी बुझ्न अब गरो भएन ।

दशैंमा पढिने दुर्गा माताको प्रार्थना समेटिएको दुर्गा सप्तसतिको (चण्डी) केहि प्रसङ्गहरूको विश्लेषण गरी माथिको अनुच्छेदमा भनिएको कुरामा त्यति धेरै सत्यता नरहेको जिकीर गर्न चाहन्छु ।

मार्कण्डेय पुराण अन्तरगत देवी भागवतको सावर्णिक मन्वन्तरको देवी तथा दानवहरूको लडाँइको प्रसङ्ग तथा त्यस युद्धका रोमाञ्चक प्रसङ्गहरूको वर्णन दुर्गा सप्तसतिमा गरिएको छ । कथामा एक जना समाधी नामक ब्यापारी (वैश्य) तथा सुरथ नाम गरेका राजा  आफूसँग भएको सबै कुरा हारेर, गुमाएर कसरी मेधा ऋषिका शरणमा पुग्छन् र कसरी आफ्नो मनकामना पूरा गर्न सफल हुन्छन् भन्ने प्रसङ्गलाई मार्कण्डेय ऋषिले वर्णन गरेका छन् । अनि मेधा ऋषिले श्रीदुर्गा भवानीको प्रार्थना गरेर सम्पूर्ण देव समुदायलाई विजय गरी सत्ताच्यूत गर्न सक्ने बलशाली दानबहरूलाई देवी एक्लैले के कसरी विजय प्राप्त गर्छिन् भन्ने कथा सुनाउदै त्यस्ती शक्तिशाली देवीको आराधना गरेमा मनोकामना पूरा हुने तथा विजय प्राप्त हुने बताउछन् । कथामा देवीका विभिन्न स्वरूप जस्तै कौमारी, ब्राह्मी, सरस्वती, माहेश्वरी, महाकाली, शिवा आदिलाई सत्यको प्रतिकका रुपमा तथा दानवहरू जस्तैः धुम्रलोचन, महिषाशुर, चण्ड, मुण्ड, रक्तविज, कालेय, कालकेय, शुम्भ, निशुम्भ, लगायतका पात्रहरूलाई असत्यको प्रतिक पात्रको रूपमा व्याख्या गरिएको छ । मातृ शक्तिद्वारा दानव प्रवृत्तिमाथि भएको यही विजयलाई नै विजया दशमीको रूपमा मनाउन थालिएको भनिएको छ । आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि नौ दिनसम्म उनै दुर्गाको नौ वटा विभिन्न रूपको पूजा आराधना गरेर नवरात्री मनाउने गरिन्छ । यस ग्रन्थमा श्री दुर्गा भवानी तथा मातृशक्तिको पवित्रता तथा शक्तिको चर्चा, प्रशंशा र आराधना गरिएको छ । यसको उत्कृष्ट एक श्लोक भन्नु पर्दा निम्न श्लोकलाई छनौट गर्नु उपयुक्त हुन्छः

कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता नभवति ।

अर्थात पुत्र खराब हुन सक्ला तर आमा कुनै पनि हालतमा खराब हुदिनन् । सप्तसतिमा दुर्गा भवानीको शरणमा पर्ने  जति सबैको उद्दार गर्ने क्षमता भएकी देवीको रूपमा उनको प्रार्थना गरिएको छ ।

शरणागत दीनार्त परित्राण परायणे

सर्वस्यार्ती हरे देवी नारायणी नमोस्तुते ।

माता दुर्गाको उपाशना पश्चात् विजया दशमीको दिन आशिर्वाद दिंदा धार्मिक साहित्यमा भएका विभिन्न पात्रहरूको झैं उत्कृष्टता प्राप्त गर्न सफल हुनु भन्ने आशिर्वाद दिने चलन छ। उदाहरणको निमित्त द्रोणाचार्यका छोरा अश्वत्थामाको जस्तो आयु होओस्, दशरथ राजाको जस्तो श्री होओस, नहुष राजाको जस्तो शत्रुको नाश होओस, पवन वा हावाको जस्तो वेग वा गति होओस आदि। यो बाहेक कुनै उपमा नदिइकन वा पात्रसँग तुलना नगरी कुशल रहनु, चिरायु हुनु, गाई तथा धनधान्यको वृद्धि होओस, शत्रुहरू नाश होउन् जस्ता आशिर्वादहरू पनि दिने गरिन्छ । पहाडी सम्प्रदायमा माइती पक्षका तल्लो पिंढीले समेत चेली तर्फका माथिल्लो पिंढीलाई टीका जमारा लगाई आशिर्वाद दिने प्रचलन देखिन्छ।

यो मौलिक अनि अलौकिक परम्परा हो। ग्रन्थ पनि अलौकिक भएकोले गर्दा यहाँका सबै पात्रहरू काल्पनिक हुने नै भए । ग्रन्थ पढ्दा पात्रहरूलाई साङ्केतिक रूपमा मात्र बुझ्न उपयुक्त हुन्छ। होइन, यो भएकै घटना हो र देउता पक्षका फलाना अनि दानव पक्षका ढिस्काना भनी कुनै पण्डितले ब्याख्या गर्छ भने उसले आफ्नै ग्रन्थको अपव्याख्या गरी आफ्नै पण्डित्याईंको खिल्ली उडाएको ठहर्छ । यस्तो प्रवृत्तिले गर्दा हाम्रो संस्कृतिले विक्रितिको रूप लिन्छ र समुदायहरूबिचमा स्पष्ट विभाजनको रेखा कोरिन्छ । स्वभाविक छः साँस्कृतिक रूपमा हामी कमजोर भयौं भने अर्को कुनै बलियो वा बहुसङ्ख्यकको सँस्कृतिले हाम्रो मौलिकतालाई खाइदिन्छ । अनि कुनै समुदाय विशेषले हामी देवता पक्षका हौं भन्नु भनेको विशुद्ध पुरोहितवाद र पाखण्डताको अहंकार मात्र हो भने कुनै समुदायले हामी दानब पक्षका हौं, हाम्रा पुर्खालाई मारेर त्यही रगतमा कसैले होली खेलेको सम्झनु झन् हीन ग्रन्थीद्वारा आफ्नै समुदायको आँफैले अपमान गर्नु मात्र हो ।

वास्तवमा भन्ने हो भने हामी मानव जातिमा कोही पनि दानव जातिको छैन । हामी सबै देवताकै अंश हौं। मान्छे भित्र दानव प्रवृत्तिको प्रवेश भयो भने चाहिं जो कोही दैत्य वा दानव बन्न सक्छ। उदाहरणको लागि तपाईं चोरी डकैती गर्दै हिड्नु हुन्छ, अरुलाई दुःख दिनु हुन्छ, महिला हिंसा, व्याभिचार गर्नु हुन्छ भने तपाईंमा दानव प्रवृत्ति छ । यसलाई तपाईंले आफूमै सुधार गरेर देवत्व भर्नु नै दानव माथिको विजय हो । यो कुरा हिन्दू मात्र नभएर बौद्ध, ईसाई, इस्लाम लगायत धर्म ग्रन्थका विभिन्न प्रसङ्गमा साङ्केतिक रूपमा धेरै ठाँउमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ।

अर्को प्रसङ्गमा त्रेता युगमा विष्णु भगवनाका आठौं अवतार रामले रावण माथिको विजयलाई लिएर हिन्दूहरूले विजया दशमी वा दशैं मनाउन थालिएको भन्ने कुरा पनि कतै कतै सुनिन्छ । अनि यो दशैं चैं चैत्र शुक्ल नवमी तथा दशमीमा मनाउने गरिएको भनिएको छ । आज पर्यन्त चैते दशैंको रूपमा यो पर्व मनाइदै आइएको छ । विशेष गरी राम नवमीको विशेष महत्व छ । कसैले त भन्छन् यही दशैंलाई उपयुक्त मौसम र आम मानिसको फुर्सत् समेत विचार गरी आश्विन शुक्ल पक्षमा सारिएको हो । तर यसलाई पुष्टि गर्ने धार्मिक साहित्यहरू भेटिदैनन् । यही किंबदन्तिलाई लिएर पनि समुदायहरूमा कित्ताकाट गर्ने प्रवृत्ति नदेखिएको होइन । तर हामी मध्ये न कसैलाई राम वा रावणको पक्षको हुन जरुरी छैन ।

त्यसो त रामायणका लेखक पिच्छेका अलग अलग विश्लेषण र घटनावलीहरू हेर्दा यो विशुद्ध साहित्यिक रचना हो भन्ने स्पष्ट छ । अर्को कुरा रावण दानव हो भन्ने विषय पनि विवादित छ । दैत्य कूल भनेको दिती तर्फका सन्तान दर सन्तानलाई भनिएको हो । राक्षस वा दानवलाई होइन। ऊ शिव भगवानको अनन्य भक्त थियो । धनको देवता कुवेरको दाजुभाइ थियो, लङ्काको जनप्रिय राजा थियो। समृद्ध लङ्का निर्माणमा उसको अहम् भुमिका थियो। यता राम अयोध्याका राजा थिए। उनी सत्ताको पारिवारिक दाउपेचबाट देश निकाला भएका थिए । उनका भाइ लक्ष्मणले रावणको बहिनी सुर्पणखा प्रति गरेको बेइजतीको बदला स्वरूप रावणले रामकी पत्नी सीतालाई अपहरण गरेको थियो । अपहरण गरे पनि सीताको इच्छा विपरित रावणले जवरजस्ती उनीमाथि व्याभिचार गरेको थिएन । यसर्थ पनि रावण राक्षस वा दानव हो भन्ने ठाँउ छैन । फेरि राम आफू पुरुषोत्तम भएको बहानामा सीताको बिनाकारण अग्नि परीक्षा लिदै थिए भने अग्नी परीक्षा उत्तीर्ण भइकेकी सीतालाई एउटा मामुली चराको कुरा सुनेर त्याग्दै थिए। त्यसैले आधुनिक समाजमा राम आँफै विवादित छन् । उनले मर्यादा पुरूषोचित व्यवहार गरे वा नगरेको भनी ।

यी त भए राम रावणका कुरा। तथापि मैले आश्विन शुक्ल मासमा मानिने दशैंको सम्बन्धमा राम रावणसम्बन्धी साहित्य पढेको छैन। मेरो बिचारमा दशैंको पृष्ठभूमि दुर्गा माता तथा दावनहरूकै प्रसङ्ग अर्थात देवी भागवतको सावर्णिक मन्वन्तरको कथा नै हो।

आजको युग विश्वव्यापीकरणको युग हो । सूचनाको युग हो । विश्वव्यपीकरणले साँस्कृतिक हस्तान्तरण र विनिमयको माग गर्दछ । हिजो कसले के गर्यो कुन समुदायको मौलिक साहित्यको प्रभावबाट कुन पर्व मनाउन थालियो भन्दा पनि आजको सामुदायिक र साँस्कृतिक प्रवृत्ति कता तिर जाँदैछ त्यो महत्वपूर्ण हुन्छ । मानिसहरू कस्ता सँस्कृतिमा रमाउँदैछन् भन्ने विचार गर्नु पर्छ । विश्वव्यापी रूपमा फैलिएका ठूला समुदायका सँस्कृतिले हाम्रो जस्तो सानो समुदायको सँस्कृति हराउला कि भन्ने चिन्ता एकातिर छ भने हाम्रो जस्तो सानो भूगोल र समुदायमा रहेको संस्कृतिलाई विश्ववयापी बनाउने अवसर हामीलाई त्यही विश्ववयापीकरण र प्रविधिले दिएको छ । फलस्वरूप हिन्दुहरू हालोविन र क्रिसमसमा समेत रमाउन लाग्दा युरोपियन इसाइहरू कृष्ण भजन र हिन्दु मौलिक संस्कृतिमा रमाउन थालेका छन्। यहाँ आउने विदेशी पर्यटकहरूले यहाँको विवाह परम्परा अनुरूप विवाह गरेको समेत यदाकदा देखिएको छ । यस्ता घटनाहरूलाई नकारात्मक रूपमा किमार्थ हेर्न हुदैन । यसले त विश्वलाई एक बनाउँछ । विश्ववन्धुत्वको भावना अभिवृद्धि गर्दछ । नेपालभित्र बसोबास गर्ने हामीले नै एक अर्काको चाड पर्वलाई अपनत्व ग्रहण गरी रमाए मात्र हाम्रो सँस्कृति बलियो हुनेछ । जब एउटा बाहुन वा क्षत्री लिम्बूको पालम तथा राई किराँतको साकेलामा रमाउँछ र जनजातीहरूले दशैं तिहार तिज जस्ता चाडमा रमाउँछन् तबमात्र हाम्रो विशाल हृदयमा नेपाली संस्कृति मौलाउँछ । नेपालभित्र मनाउँने सबै जातजातिका सँस्कृतिहरू, चाडपर्वहरू आम नेपालीका नीधि हुन । हामीले अरूको संस्कृतिको सम्मान गर्दै आफ्नो मौलिक संस्कृतिलाई सामयिकीकरण र विक्रितिहरूको निरन्तर सुधार गरी सही व्याख्या तथा अभ्यास गरेमा हामी साँस्कृतिक उत्थानशीलता तर्फ उन्मुख हुनेछौं।त्यसैले दशैंको सम्बन्धका माथि भनिएका (र नभनिएका समेत) कुनै पनि खाले विभाजित मतहरूको आजैदेखि अन्त्यको आह्वान गर्दै हिन्दुहरूको मात्र पर्वको रूपमा अर्थ्याउन लागिएको यो पर्वलाई सारा नेपालीको पर्वको रूपमा बुझी आफ्नो मौलिक परम्परा र पारिवारिक सम्प्रदायिक प्रचलन अनुसार उल्लास पुर्वक मनाउन लेखक अग्रह गर्दछ । यसले नेपाली राष्ट्रिय एकता अखण्डता तथा सार्वभौमिकता समेत बलियो हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।

लेखः सार्वजनिक सेवाको गुणस्तरियता एक विवेचना

 

सार्वजनिक सेवाको गुणस्तरीयताः एक विवेचना

-जनार्दन कट्टेल

परिचय

सर्वसाधारण वा आम नागरिकका आधारभुत, विकासात्मक तथा आकस्मिक आवश्यकतालाई मध्यविन्दुमा राखी सोको परिपुर्तिका निम्ति प्रदान गरिएको तथा गरिने सेवा र सुविधाको रुपमा सार्वजनिक सेवालाई अर्थ्याउन सकिन्छ । सार्वजनिक सेवालाई परम्परागत रुपमा सरकार र सरकार मातहतका निकायहरुले नागरिकहरुलाई प्रदान गर्ने सेवाको रुपमा अर्थ्याइए पनि हाल आएर यसको परिभाषाले व्यापकता पाएको छ । सामान्यतया सरकार र सरकार मातहतका निकायहरुलाई सार्वजनिक सेवा प्रदायकको रुपमा हेरिने भए पनि हाल आएर यसमा गैरसरकारी पात्रहरुको समेत सहभागिता अभिवृद्धि हुदै गएको छ । निजी क्षेत्र, सहकारी क्षेत्र, गैरसरकारी क्षेत्र तथा समुदायमा आधारित संगठनहरु समेत सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा  संलग्न हुदै आएका छन् ।

            यस आलेखमा सर्वजनिक सेवाको हालको अवस्था, प्रवृत्ति, गर्नु पर्ने सुधारहरु, सुधारको लागि उपलब्ध अवसर र चुनौतीहरुलाई विवेचना गर्ने प्रयास गरिएको छ । यस विश्लेषणमा कार्यालय सन्दर्भको रुपमा जिल्ला प्रशासन कार्यालयसँग सम्बन्धित सेवा प्रवाहलाई लिइएको छ ।

सार्वजनिक सेवाको हालको अवस्था

·      निश्चित कानूनी तथा नीतिगत आधारमा सेवा प्रवाह गरिने ।

·      दक्ष निजामती कर्मचारी रहेको प्रशासनिक संरचनाबाट सेवा प्रवाह हुदै आएको ।

·      कार्य विधि र प्रक्रियामा सरलीकरणको प्रयास तथा अवलम्बन हुदै आएको छ ।  

·      नागरिक सहायता कक्ष, उजुरी सुन्ने अधिकारी र सूचना अधिकारीको व्यवस्था ।

·      नागरिक सेवा वडापत्र तथा उजुरी पेटिकाको प्रयोग  गरिएको ।

·      सरकारी निजी र सहकारी तथा साझेदारीको अवधारणामा सेवा प्रवाह । साथै सेवा प्रवाहमा संझौता आदिलाई लिन सकिन्छ । 

यी  आम प्रवृत्तिहरुलाई जिल्ला प्रशासन कार्यालयको हालको स्थितिसँग तुलनात्मक रुपमा हेर्दा निम्न लिखित देखिन्छः

-          जिल्ला प्रशासन कार्यालयले जिल्ला भित्रको शान्ति सुरक्षाको ब्यवस्थापन, नागरिकताको प्रमाणपत्र  तथा प्रतिलिपि जारी गर्ने, राहदानी फारम संकलन तथा व्यवस्थापनको कार्य,  संस्था दर्ता र नवीकरण  हातहतियार दर्ता र नवीकरण आदिको कार्य गर्ने गर्दछ । अन्य कार्यालयलाई तोकिएको बाहेकका  कुनै पनि अवशिष्ट कार्यहरु यसै कार्यालयले गर्दछ । जिल्ला भित्रको समग्र व्यवस्थापनमा संलग्न रहदै प्रमूख जिल्ला अधिकारीलाई तोकिएबमोजिमको अर्धन्यायिक निकायको रुपमा समेत यस कार्यालयले कार्य गर्दछ । यी कार्यहरु सम्पादन गर्नका लागि विभिन्न ऐन तथा नियमावलीहरुको प्रयोग गर्ने गर्छ । सम्भवत जिल्ला स्थित कार्यालयहरु मध्येमा जिल्ला प्रशासन कार्यालय नै सबैभन्दा धेरै सङ्ख्यामा कानूनहरुको प्रयोग गर्ने कार्यालय हो ।

-          स्थायी कर्मचारीहरुको सामान्यतया दुई वर्षमा सरुवा भइरहने भएकोले सबै कर्मचारी कार्यालयको काममा धेरै अनुभवी छैनन् । तथापि  कार्यालयको वातावरणमा भिजेपछि सबै कर्मचारीहरुले आफ्नो जिम्माको काम कुशलतापुर्वक नै गरेको देखिन्छ । यस कार्यालयमा कर्मचारीहरुको लागि निक्कै नै कार्यबोझ रहेको छ ।  हिजो १ करोड वा सो भन्दा कम जनसङ्ख्या हुँदा जति सङ्ख्या र जनशक्ति राखी जिल्ला प्रशासन कार्यालयहरु स्थापना गरिएको थियो, आज पनि सो संख्या र दरबन्दीमा त्यति धेरै बढोत्तरी नहुनुले कार्यबोझमा बढोत्तरी स्वाभाविक देखिन्छ । कर्मचारीहरुलाई सेवा प्रवाहसम्बन्धी तालिम आवश्यक देखिन्छ ।

-          जिल्ला प्रशासन कार्यालयको सेवा प्रवाहसँग सम्बन्धित कार्य विधिमा त्यति धेरै परिवर्तन देखिदैन । तथापि अहिले  नागरिकता प्रमाण पत्र वितरण गर्दा CMIS  मा प्रविष्टि गर्ने र  सोही प्रणालीको अभिलेखहरुको पुनर्प्रयोग गर्ने अवधारणाको अभ्यास शुरु भएको देखिन्छ ।  सबै कार्यालयहरुमा यो अभ्यास पूर्णरुपमा सफल भएको छैन । बाहिरी जिल्लाको अभिलेखको भीडान गर्न थोत्रा फाइलहरु नपल्टाए अझै  पनि अर्को उपाय छैन ।

-          सबै जसो जिल्ला प्रशासन कार्यालयहरुमा  नागरिक वडा पत्र उजुरी पेटिका  सूचना अधिकारी तथा गुनासो सुनुवाहीको व्यवस्था गरिएको छ । हेल्प डेस्क सबै जिल्ला प्रशासन कार्यालयहरुमा उपलब्ध छैन ।

-          गृह सचिब र प्रमूख जिल्ला अधिकारी बिच  सूचकसहितको कार्य सम्पादन करार गर्ने पद्धतिको थालनी भएको छ । सफाइ लगायतका कार्यालय सहयोगी आदि जनशक्ति करारमा लिएर कार्य गराउदै आइएको छ । सेवा प्रवाहमै  बाह्य स्रोतको प्रयोग भित्र्याउन सकिएको छैन । बरु सेवा ग्राही र कर्मचारीहरुको बिचमा कैले काँही पुल बनेर बिचौलिया देखा पर्छन् भने कैले काँही बिचौलियाले सेवाग्राहीलाई कर्मचारीको नाम बेचेर ठग्ने तथा गैरकानूनी कार्यमा कर्मचारीलाई नै फसाउने सम्मका कार्यहरु पनि यदाकदा सुनिएको छ ।

सार्वजनिक सेवामा सुधार ल्याउन गर्नु पर्ने  कार्यहरु

-    क) कानूनी तथा नीतिगत सुधारः   कानुनको सरलीकरण गर्ने, पैरबी गर्ने तथा बस्तुगत रुपमा कार्यान्वयनमा जोड दिने ।

-    ख) सुधार र सरलीकरण तथा आधुनिक सूचना प्रविधिको प्रयोग गर्ने । उदाहरणको लागि नागरिकता वितरणको सेवाप्रवाहको  हालको प्रक्रिया र अवलम्बन गर्नु पर्ने प्रक्रियालाई निम्न लिखित रुपमा देखाइएको छ ।

o   हाल भैरहेको प्रक्रियाः

१. वडामा अनुसूची फारम भर्ने -->>  २. वडाध्यक्षको सिफारिस लिने -->> ३.  जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा आई आवश्यक कागजात राखी अनुसूची फारम पेश गर्ने  ->>४. कागजात तथा अनुसुची फाराम रुजु गरी सनाखत गराउने -->> ५. मूल रजिष्टरमा इन्ट्री गर्ने -->> ६. CMIS मा इन्ट्री गर्ने र नागरिकता प्रिन्ट गर्ने -->>  ७. नागरिकता तथा मूल रजिष्ट्ररमा फोटो टाँस्ने तथा औठा छाप लगाउने -->> ८. अधिकृतद्वारा नागरिकता तथा मूल रजिष्टर प्रमाणित गर्ने – ९. नागरिकतामा छाप  लगाउने र होलोग्राम हाल्ने -->> १०. सम्बन्धितलाई प्रमाण पत्र  प्रदान गर्ने ।

o   अब अबलम्बन गर्नु पर्ने प्रक्रिया

१.  Online  बाट बाह्य स्रोत वा एजेन्सी मार्फत (वा Digital Access हुनेले आँफै) अनुसुची फारम  भर्ने / कागजातहरु Upload गर्ने -->>  २. वडाध्यक्षले आफ्नो Account  मा प्राप्त भएको  अनुसुची फाराममा आवश्यक प्रमाण बुझी सिफारिस गर्ने- Online  बाट नै । ->> ३. जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा प्रशासकीय अधिकृतलाई फारम प्राप्त भए पश्चात आवश्यक कागजातको मूल्याङ्कन तथा प्रमाण जाँचगरी सनाखत गर्न बोलाउने  र नागरिकता प्रमाणपत्र दिने ।

o   यो प्रक्रिया अवलम्बन गर्दा हामीले बिचौलियाको ठाउँमा पेशागत एजेन्सीको माध्यमबाट सेवालाई बाह्य स्रोत मार्फत प्रवाह गर्न सक्छौं ।  कुन कुन कागजात चाहिन्छ र Document aprove हुन के के  आवश्यक पर्छ भन्ने कुरा एजेन्सी मार्फत पनि प्रष्ट हुन्छ । सिफारिसको लागि वडाध्यक्षले र सनाखतको लागि प्रशासकीय अधिकृतले स्वचालित sms मार्फत बोलाउन सकिन्छ । यसरी सेवा प्रवाह गर्दा सेवाग्रहीको तथ्याङ्कमा शुद्धता र अभिलेख राखीरहने झन्झट पनि भएन । सेवाको गुणस्तर कायम भई जनसन्तुष्टिमा वृद्धि हुन्छ ।  यस प्रक्रियमामा जिल्ला प्रशासन कार्यालयको नागरिकता शाखामा हुने कम्तिमा ५ जना जनशक्तिबाट हुदै आएको कार्य एकजना अधिकृत र एक जना कार्यालय सहयोगी मार्फत गर्न सकिन्छ । यो हिसाबले ७७ वटा जिल्ला प्रशासन र अन्य इलाका प्रशासनको कर्मचारीहरुमा भएको अधिक कार्य बोझ समेत कम हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।

o   ठीक यस्तै खाले प्रविधि लोक सेवा आयोगले अपनाई सफल भएको उदाहरण पनि हामीसँग छ ।

o    अन्तरसेवा  र  कार्यालयहरुमा अन्तरआबद्धता स्थापना गरी घटना दर्ता तथा राष्ट्रिय परिचयपत्रसँग आबद्ध गर्न सकेमा सबै कार्यालयका सबै प्रकारका सेवाहरु अझ चुस्त हुनेछन् ।

-    ग)      संस्थागत क्षमतामा बढोत्तरी गर्ने । सेवा प्रवाहको लागि चाहिने आवश्यक सामग्रीको अभाव हुन नदिने ।

-    घ)  जनशक्तिको विकास, तालिम तथा उत्प्रेरणाका लागि विभिन्न औजारहरुको प्रयोग गर्ने ।

-    ङ)      कर्मचारीको ब्यवहारगत तथा आचरण पक्षमा सुधार गर्ने ।

-   च) सेवा प्रवाहमा सरकारी निजी तथा साझेदारीमध्ये उचीत वा उपयुक्त पात्रको छनौट गरी परिचालन गर्ने । (माथिको उदाहरणमा एजेन्सीको प्रयोग गर्ने भनिएको छ ।)

-         छ) सेवाको मापदण्ड निर्धारण गर्ने ।

-         ज) सेवाग्रहीको संलग्नताको प्रत्याभुति  दिलाउने ।

-      झ) सेवा ग्राहीको हक अधिकारको स्थापना गर्ने निरन्तर सुधारको लागि  उजुरी गुनासो सुनुवाही पृष्ठपोषण तथा  क्षतिपुर्तिको प्रावधान आदि अवलम्बन गर्ने ।

सुधारका लागि चुनौति

• १.   परिवर्तन नरुचाउनु नै  मानिसको अपरिवर्तित स्वभाव हो । कर्मचारी होस वा सेवा ग्राही, सबै  झन्झटिलो भए पनि  गरी ल्याएको परमपरागत कार्य पद्धतिमा बानी परेका छन् ।  परिवर्तनलाई आत्मसात गर्नु गराउनु चुनौतिपूर्ण छ ।
• २.     डिजिटल डिभाइडले गर्दा Digitally literate ले घरमै बसी बसी निशुल्क सेवा पाउने भए भने  Illiterate  ले  Agency लाई थप रकम तिर्नु पर्ने भयो । यस मामिलाको संबोधन चुनौतिपुर्ण छ ।
• ३.    सबै वडाध्यक्षहरु नै Digitally literate नभएको अवस्थामा माथि पेश गरिएको  online मा आधारित work flow  प्रभावित हुन सक्छ ।
• ४.    समन्वय र उपयुक्त software को विकास तथा प्रशिक्षण अनि प्रयोगका लागि प्रविधि तालिम आदिमा बढी खर्च आउन सक्ने भएकोले यसको सान्दर्भिकताको नीतिगत तहमा पैरवी गर्नु पनि चुनौतिपूर्ण छ ।

हामीलाई उपलब्ध अवसर

• १.    देशमा संघीयता कार्यान्वयनमा आई स्थीर सरकार स्थापना हुदैछ । संविधानले नै सुशासन कायम गर्ने नीति लिएको तथा १५ औं योजना तथा दिर्घकालिन सोच मार्फत समेत यी विषयलाई आफ्नो लक्ष्य बनाई योजनाबद्ध प्रयास भई रहेकोले सुधार सम्भव छ ।
• २.    विद्युत तथा  Internet  को देशव्यापी उपलब्धताले गर्दा  Vertual Space प्रयोगको अवसर प्रदान गरेको छ ।  
• ३.     नागरिकहरु क्रमश  digitally  literate  हुदै गएका । खास गरी युवा हरुमा यो दर अझ बढी छ ।
• ४.    जनाताको अपेक्षा पनि प्रविधको प्रयोग तथा झन्झटरहित सेवा प्राप्ति नै हो ।

निश्कर्ष

सार्वजनिक सेवाको अवधारणामा आएको परिवर्तन तथा परिभाषा र क्षेत्रमा आएको व्यापकतासँगै यसको प्रभावकारिता अभिवृद्धि हुदै गएको छ । नयाँ सार्वजिनक शासनको रुपमा शुरु भएको सुधारको क्रम आज सह-शासन, सार्वजिनक सेवाको सह-निर्माण र सह-उत्पादन सम्म आइपुगेको छ । नेपालमा सार्वजनिक सेवामा क्रमशः सुधारको लागि विभिन्न प्रशासनिक सुधार आयोग  तथा कार्यदलहरुको सुझाब कार्यान्वयन गरिदै आएको छ । विश्वव्यापी रुपमा आएको प्रवृत्ति पच्छ्याउदै कहिले सार्वजनिक संस्थानहरको Entry मार्फत सेवा प्रवाहलाई फराकिलो बनाउने प्रयास भएको देखिन्छ भने कहिले निजी क्षेत्र, सहकारी क्षेत्रलाई अघि सारिएको पाइन्छ । शासन तथा सार्वजनिक प्रशासनमा बहुपात्रको प्रयोग पनि सार्वजनिक सेवालाई जनमुखी र सेवा प्रवाह चुस्त बनाउन  अवलम्बन्ध गरिएको प्रयास नै हो । निजी क्षेत्रको विज्ञता र छरितो ब्यवस्थापकीय शैलीलाई सारकारी क्षेत्रको प्रशासनमा समेत भित्र्याई एक अर्काका असल अभ्यासहरु पछ्याउदै निरन्तर रुपमा जनअपेक्षा अनुरूप सेवा प्रवाहलाई जनताको वरिपरी घुम्ने गरी सुधार गर्नु आजको अवश्यकता हो । हामी अहिले प्रविधिको युगमा छौं । प्रविधिको प्रयोग र Vertual Space /vertual service Delivery ले कार्यस्थलमा चुस्तता ल्याउन अझै सहज भएको छ । यी सबै अवसरहरुलाई आत्मसात गरिएमा देखिएका चुनौतीहररु समेत छिचोली मुलुकमा सेवा प्रवाहलाई अझ चुस्त र जनमैत्री बनाई सुशासनको क्षेत्रमा एक कदम   अघि बढ्न सकिने अपेक्षा गर्न सकिन्छ  ।